يكى از اعمالى كه در ماه شريف رجب، پس از هر نماز واجب، معمولا انجام مى‏گيرد،دعاى «يامن ارجوه ...» است.

درباره‏ى اين دعا، چند مطلب قابل دقت است كه در اين مقاله به آن‏ها خواهيم‏پرداخت.

در ابتدا، اصل دعا را نقل مى‏كنيم. ماخذ اصلى دعاى «يامن ارجوه‏» كتاب‏اقبال سيدبن طاووس است. در آن‏جا آورده است:

و من الدعوات كل يوم من رجب، ماذكره‏الطرازى ايضا، فقال: دعاء علمه‏ابوعبدالله(ع) محمدا السجاد -و هو «محمدبن ذكوان‏» يعرف بالسجاد. قالوا: سجدو بكى فى سجوده حتى عمى.- روى ابوالحسن على بن محمدالبرسى،(رحمهماالله )، قال: اخبرناالحسين بن احمدبن‏شيبان، قال: حدثنا حمزه‏بن القاسم العلوى‏العباسى، قال: حدثنا محمدبن عبدالله بن عمران‏البرقى، عن محمدبن على‏الهمدانى،قال: اخبرنى محمد بن سنان، عن محمدالسجاد فى حديث طويل، قال:

قلت لابى عبدالله(ع): جعلت فداك! هذا رجب. علمنى فيه دعاءا ينفعنى الله به.

قال: فقال لى ابوعبدالله(ع): اكتب «بسم‏الله‏الرحمان‏الرحيم‏»! وقل فى كل يوم‏من رجب صباحاو مساءو فى اعقاب صلواتك فى يومك وليلتك: «يامن ارجوه...».

قال: ثم‏مر ابوعبدالله(ع) يده‏اليسرى، فقبض على لحيته و دعا بهذا الدعاء و هويلوذ بسبابته اليمنى، ثم قال بعد ذلك: «يا ذالجلال والاكرام...».

و فى حديث آخر: ثم وضع يده على لحيته و لم يرفعها الا و قد امتلاظهر كفه دموعا. (۱)

اين روايت را، علامه‏ى مجلسى و محدث قمى، به گونه زير ترجمه كرده‏اند:

۱ - علامه مجلسى:

به سند معتبر، منقول است كه محمدبن ذكوان به خدمت‏حضرت صادق(ع) عرض كرد كه:

فداى تو شوم! اين، ماه رجب است. مرا دعايى تعليم نما كه حق تعالى، مرا، به آن‏نفع ببخشد. حضرت فرمودند كه: «در هر روز ماه رجب، در صبح و شام و بعد ازنمازها در شب[بخوان]: «يا من ارجوه لكل خير...». پس، حضرت محاسن مبارك خودرا به دست چپ گرفتند و انگشت‏سبابه‏ى دست راست‏خود را به جانب چپ و راست‏حركت‏مى‏دادند و با انكسار تمام، اين دعا را حضرت مى‏خواندند: «يا ذالجلال ...» ودست از ريش مبارك خود بر نداشت تا از آب ديده‏ى مبارك‏اش، تر شد. (۲)

۲ - محدث‏قمى: سيدبن طاووس، روايت كرده است از محمدبن ذكوان -كه معروف به سجاد است ،براى آن كه آن‏قدر سجده كرده و گريست در سجود، كه نابينا شد- كه گفت: عرض كردم‏به حضرت صادق(ع): فداى تو شوم! اين، ماه رجب است. تعليم نما مرا دعايى در آن،تا حق‏تعالى، مرا، به آن، نفع بخشد. حضرت فرمود: بنويس‏«بسم‏الله‏الرحمان‏الرحيم‏»! و بگو در هر روز از رجب، در صبح و شام و در عقب‏نمازهاى روز و شب: «يامن ارجوه‏لكل خير...».

راوى گفت: پس گرفت‏حضرت، محاسن شريف خود را در پنجه‏ى چپ خود و خواند اين دعارا به حال التجاو تضرع به حركت دادن انگشت‏سبابه‏ى دست راست. پس گفت‏بعد از آن:

يا ذالجلال والاكرام... .

محمد بن ذكوان كيست؟
راوى اين دعا، «محمدبن ذكوان‏» ملقب به «سجاد» است.

وضع او، از نظر رجالى، مشخص نيست. مرحوم مامقانى مى‏نويسد:

وليس له فى كلمات اصحابناالرجاليين اثر اصلا. ولم اقف فيه الا على‏روايه‏السيد رضى‏الدين بن طاووس(رضوان الله عليهم) ، فى‏الاقبال، دعاء شهر رجب.

به نظر ما، احتمال تصحيف، در نام اين راوى، وجود دارد. توضيح اين‏كه، ممكن است‏راوى اين حديث‏يا «محمدبن زياد» باشد -زيرا، اردبيلى در جامع‏الرواه، از«محمدبن زياد» با لقب «سجاد» نام برده و گفته: «محمدبن سنان از وى روايت‏نقل مى‏كند.» و در اين‏جا هم، روايت‏گر، محمدبن سنان است- و يا «محمدبن زيدشحام است; زيرا، وى، دعاى «يامن ارجوه‏» را به گونه‏ى ديگرى نقل كرده است.

البته، احتمال اين كه «محمدبن ذكوان‏»، تصحيف «محمدبن زياد السجاد» باشد،بيش‏تر است.

نكاتى درباره‏ى قرائت اين دعا
۱ - «بسم‏الله‏الرحمان الرحيم‏» جزو دعا نيست،بلكه ذكر آن، به جهت استحباب شروع هركار ارزش‏مندى با بسمله است.

۲ - اين دعا، در هر موقع از روز و شب و بعد از هر نماز - چه واجب و چه مستحب‏مى‏توان خواند. از اين سفارش، اهميت دعاى مذكور، معلوم مى‏شود.

۳ - لفظ «جميع‏» در قبل از «شر» در عبارت و شر الاخره‏» -هرچند به عنوان‏نسخه‏ى بدل- وجود دارد.

۴ - درباره‏ى زمان به دست گرفتن محاسن ، دو احتمال وجود دارد:

احتمال نخست اين است كه از ابتداى دعا، بايد محاسن را به دست چپ گرفت، يعنى،منظور از «الدعاء» در «...و دعابهذا الدعاء»، همان «يا من‏ارجوه...» تاپايان دعا باشد و نه دعاى «ياذالجلال و الاكرام ...».

احتمال دوم، اين است كه مقصود از «الدعاء» را در «دعا بهذاالدعاء»، قسمت‏«ياذالجلال والاكرام... مى‏باشد و «ذلك‏» را در «ثم قال بعد ذلك‏» به در دست‏گرفتن محاسن‏» برگردانيم.

علامه‏ى مجلسى، رضوان‏الله‏عليه، همان طورى كه ترجمه‏اش نشان مى‏دهد، احتمال دوم راقبول دارد. و ظاهرا همين احتمال دوم درست‏تر باشد.

انتهاى دعا; يعنى،«حرم شيبتى على‏النار» نيز مويد درستى احتمال دوم است.

۵ - از مجموع روايت استفاده مى‏شود كه، «محاسن را به دست گرفتن‏» و «انگشت‏سبابه‏ى دست راست را حركت دادن حالتى بوده است كه در آن هنگام، به حضرت امام‏صادق(ع) دست داده است و نه اين كه جزئى از دعاى «يامن‏ارجوه‏» باشد.

البته، اگر كسى، با دقت و تامل، در محتواى اين دعا بنگرد، چه بسا، از او نيزاين حالت، سر زند.

در اين‏جا، مناسب است‏يادآور شويم كه اين، يكى از حالت‏هاى دعا كننده است. اگربه كتاب «الدعاء»ى كافى مراجعه كنيم، حالت‏هاى ديگرى را نيز براى شخص دعاكننده خواهيم يافت. براى نمونه، به اين روايت توجه فرماييد:

عده من اصحابنا، عن احمدبن محمدبن خالد، عن ابيه، عن فضاله عن‏العلاء، عن‏محمدبن مسلم، قال: سمعت اباعبدالله(ع) يقول:

مر بى رجل و انا ادعو فى صلاتى بيسارى فقال: يا عبدالله! بيمينك. فقلت:

ياعبدالله! ان‏لله، تبارك و تعالى، حقاعلى هذه كحقه على هذه‏». و قال:

«الرغبه، تبسط يديك و تظهر باطنهما و الرهبه، تبسط يديك و تظهر ظهرهما. والتضرع، تحرك السبابه اليمنى يمينا و شمالا. والتبتل، تحرك السبابه‏اليسرى‏ترفعها فى‏السماء رسلا و تضعها. و الابتهال، تبسط يديك و ذراعيك الى‏السماء. والابتهال، حين ترى اسباب البكاء.

امام صادق (ع) فرمود:

«مردى به من گذر كرد و من در نمازم دست چپ را براى دعا بلند كرده بودم.

پس گفت: يا عبدالله! با دست راست‏ات دعا كن، من گفتم: اى بنده‏ى خدا! راستى كه‏خداوند تبارك و تعالى، براين هم حقى دارد، مانند حق او بدان. » و فرمود: «دررغبت، هر دو دست را بگشايى و باطن آن‏ها را بنمايى. و در رهبت ، هر دو دست رابگشايى و پشت آن‏ها را عيان دارى. و در تضرع، انگشت‏سبابه‏ى راست را به راست وچپ بجنبانى. و در تبتل، انگشت‏سبابه‏ى چپ را بجنبانى و به آرامى آن را به بالا وپايين ببرى و بياورى. و ابتهال، اين است كه هر دو دست و هر دو ذراع را به سوى‏آسمان فرازدارى. ابتهال، وقتى است كه موجبات گريه فراهم شده است. (۳)

ليله‏الرغائب
در انتهاى اين مقاله، شايسته است‏بحث مختصرى هم درباره‏ى‏«ليله‏الرغائب‏» -به‏دليل اهميت آن- داشته باشيم.

در زمان «ليله‏الرغائب‏» اختلاف وجود دارد. برخى، معتقدند كه ليله‏الرغائب، شب‏جمعه‏اى از ماه مبارك رجب است كه پنج‏شنبه‏ى آن هم، از ماه مبارك رجب باشد.

و بعضى ديگر، مى‏گويند كه شب نخستين جمعه‏ى ماه مبارك رجب، ليله‏الرغائب‏است، چه‏پنج‏شنبه‏ى آن، از ماه مبارك رجب باشد و چه نباشد.

براى روشن شدن مطلب، ابتدا، عبارت سيد را از اقبال‏اش (۴) نقل مى‏كنيم:

فصل ۱۰: فى مانذكره من عمل اول جمعه من شهر رجب. اعلم! ان مقتضى‏الاحتياطللعباده و طلب الظفر بالسعاده، اقتضى ان نذكر، عمل هذه‏الليله الجمعه فى اول‏ليله من هذاالشهرالشريف، لجواز ان يكون اول ليله منه، الجمعه.

فيكون قد اذكرناك فى اول الشهربها الى حين حضور اول ليله جمعه منه لتعمل‏بها.

وجدنا ذلك فى كتب العبادات مرويا عن‏النبى(ص) و نقلته انا من بعض كتب‏اصحابنا،رحمهم‏الله، فقال فى جمله الحديث عن‏النبى(ص) فى «ذكر فضل شهر رجب‏»،ماهذا لفظه:

« ولكن لا تغفلوا عن اول ليله جمعه منه! فانها ليله تسميها الملائكه‏«ليله‏الرغائب‏». و ذلك انه اذامضى ثلث الليل، لم يبق ملك فى‏السماوات والارض،الا يجتمعون فى‏الكعبه و حواليها و يطلع‏الله عليهم اطلاعه فيقول لهم: «ياملائكتى! سلونى ماشئتم!». فيقولون: «ربنا! حاجتنا اليك ان تغفر لصوام‏رجب.». فيقول الله‏تعالى:«قد فعلت ذلك.».

ثم قال رسول‏الله(ص): «مامن احد صام يوم‏الخميس اول خميس من رجب، ثم يصلى‏بين العشاء و العتمه...» الحديث.

همان طور كه مشاهده مى‏كنيد، تامل در عبارت سيد، مى‏رساند كه «ليله‏الرغائب‏»يك مطلب است و روزه و نماز آن دوازده ركعت‏بين نماز مغرب و عشا، مطلبى ديگر.

توضيح اين‏كه، شب نخستين جمعه از ماه مبارك رجب، ليله‏الرغائب است چه پنج‏شنبه‏ى‏آن جزء ماه مبارك رجب باشد و چه نباشد و آن روزه و نماز، مربوط به نخستين‏پنج‏شنبه‏ى ماه مبارك رجب است.

به عبارت ديگر، رابطه‏ى منطقى بين اين دو مطلب، عام و خاص من وجه است. درنتيجه، مثلا اگر جمعه‏اى، ابتداى ماه مبارك رجب بود، شب آن، «ليله‏الرغائب‏»است، اما زمان انجام دادن آن نماز و روزه نيست و پنج‏شنبه‏اى را كه مى‏آيد، بايدروزه داشت‏و آن نماز را خواند.

حال، اگر كسى بپرسد: «درآن شب، چه اعمالى را بايد انجام داد؟» خواهيم گفت‏كه احياى آن شب، همراه با دعا و قرائت قرآن و ... پسنديده است.

البته، اين احتمال را هم مى‏توان داد كه اگر پنج‏شنبه، جزء ماه مبارك رجب نبود،ولى روز بعد از آن -كه جمعه باشد- ابتداى ماه مبارك رجب باشد، روزه‏ى پنج‏شنبه،ساقط مى‏شود، ولى آن دوازده ركعت نماز پابرجا است و بايد بين دو نماز مغرب وعشا خوانده شود و آن شب هم، «ليله‏الرغائب‏» است.

عارف كامل، جناب آقاى حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، در كتاب مراقبات‏اش‏فرموده است:

والجمود على‏الظاهر، انما يقتضى ان يقال: ان العمل بذلك فى ما اذا لم يكن‏اول‏الشهر جمعه. و اما اذا كان الاول جمعه، يكون العمل للجمعه‏الثانيه ولولم‏ينطبق بليله‏الرغائب. و ليس فى‏الروايه تصريح باشتراط ذلك بليله‏الرغائب.

و لكن الذى يقوى فى‏النفس، ان يكون‏العمل للجمعه الاولى و لكن بالغاءالصوم اذااتفقت الجمعه فى اول‏الشهر او بالغاء قيد رجب من صوم خميس فى هذه‏الصوره. (۵)

همان‏طور كه مشاهده مى‏كنيد، اين بزرگوار، احتمال ديگرى را تقويت كرده‏اند و نظرمبارك شان اين است كه اگر جمعه، نخستين روز ماه مبارك رجب باشد، بدون روزه‏گرفتن پنج‏شنبه، آن دوازده ركعت نماز، خوانده مى‏شود و آن شب هم «ليله‏الرغائب‏»است.
 

---

 

---

پى‏نوشتها:
۱- الاقبال، ج‏۳، ص‏۲۱۱.
۲- زادالمعاد، تصحيح ميرزا على آقا شيرازى، صص ۸-۹.
۳- اصول كافى، كتاب الدعاء، باب الرغبه والرهبه...، ح‏۴.
۴- الاقبال، ج‏۳، ص ۱۸۵-۱۸۶ .
۵- المراقبات، ص‏۴۶.

---

منبع: پيام حوزه-شماره ۱۸ , از طر يق شبكه امام جواد (ع)