درآمد

دین، چشم‌انداز آیندۀ دینداری در جامعۀ جهانی، دینداری مبتنی بر عقلانیت است. احکام و دستورات دین اسلام بر پایه آن بنا گردیده است. امروزه با وجود پیشرفت‌های علمی، سبک زندگی تغییر کرده و بشریت با رسیدن به بن‌بست‌های فکری نیاز به معنویت را بیش از گذشته احساس می‌کند.

بسیاری از پژوهشگران اجتماعی، دین و دین‌داری و معنویت را بهترین شیوه در سبک زندگی برای سلامت روان معرفی می‌کنند. شخصیت و سیره اهل‌بیت(ع) اساس دین و دین‌باوری است. در میان فرزندان امام کاظم(ع) بعد از امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س)از نظر علمی و اخلاقی والاترین مقام را دارد. این حقیقت از القاب و تعریف‌ها و توصیفاتی که ائمه اطهار(ع)از وی نموده‌اند، کاملا آشکار است.

فاطمه معصومه(س) از جمله راویان گرانقدری است که با تلاش علمی خود از حریم دین و دین‌داری پاسداری کرده و به برکت وجود این سلاله معصوم و در محور مزار ایشان، دین‌باوری در سایه علم و نشر معارف حقه گسترش یافته است.

نگارنده در این مقاله، نگرش علمی و حدیثی حضرت معصومه (س) را در حراست از دین و مولفه‌های دین‌باوری با رویکردی درون دینی در حوزه‌های اعتقادی، دانشی، رفتاری و پیامدی مورد بررسی قرار داده و در ادامه با ذکر برخی از مراکز علمی، پژوهشی بر تاثیرگذاری ایشان در تقویت دین‌باوری در سطح کشور و حوزه بین‌الملل تاکید شده است.

تعریف دین و دین‌داری

واژه دین در فرهنگ لغات، مترادف کلماتی چون: حکم و قضا، رسم و عادت، شریعت و مذهب، همبستگی و غیر آن است.[1] در کاربردهای قرآنی نیز به معانی‏ زیادی از جمله :جزا، حساب، قانون، شریعت، طاعت، بندگی، تسلیم و انقیاد، روش، توحید و خداپرستی آمده است. [2]علامه طباطبایی نیز در تعریف دین با اشاره به غایت دین می‌گوید؛ «دین چیزی غیر از سنّت حیات، و شیوه‌ای که بر انسان واجب است آن را به کار گیرد تا در حیات خود سعادتمند شود نیست.»[3] آیت‌الله جوادی آملی دین را مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی می‌داند که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسان‌ها لازم است.[4] از دیدگاه علوم بشری تعاریف دین و معیارهای دین‌داری بسیار متنوعند تا جایی که اتفاق بر مفهوم مشترک آنها به نحوی که مورد پذیرش همه اندیشمندان باشد امری دشوار به نظر می‌رسد.

شیخ محمود شلتوت دین‌داری واقعی را امتنان امر خداوند در خلوت و در میان مردم می‌داند.[5] گلاک و استارک[6] نیز از ابعاد دین[7] تقسیم‌بندی خاصی می‌کنند که مورد استفاده محققان دین‌پژوهی قرار گرفته است.[8]

در این پژوهش، مباحث دین‌مداری در چهار محور: «اعتقادی»، «شناختی»، «رفتاری» و «پیامدی» مورد بررسی قرار گرفته و طبق ارایه تعاریف هر یک از ابعاد، به شاخصه‌های دین‌باوری در سیره حضرت معصومه (س) با رویکرد درون دینی پرداخته شده است.

بعد اعتقادی

بعد اعتقادی یعنی مسایل و باورهای دینی و مذهبی که انتظار می‌رود پیروان یک دین به آن اعتقاد داشته باشند؛ باورهایی مانند اعتقاد به: وجود و صفات خدا، هدف از آفرینش، ارسال رسل، آینده بشریت، جهان آخرت و اصول اخلاقی حاکم بر یک دین. بعد باور و عقیدتی را بُعد ایدئولوژیکی[9] هم نامیده‌اند. شاخصه‌های دین‌باوری در بعد اعتقادی در سیره حضرت فاطمه معصومه(س) عبارتند از:

1. ایمان به خدا و عمل صالح؛ خداوند، حیات طیبه را مرهون ایمان و عمل صالح کرده و فرموده است: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ».[10] فاطمه معصومه(س) از خاندانی است که اصل شجره طیبه هستند و جمله بلندی که در زیارت آن حضرت آمده است: «فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْنا مِنَ الشَّأْنِ»[11] شاهد این مدعاست و این شأن و مرتبت عظیم مرهون ایمان و عمل صالح است. در زیارت آن بزرگوار می‌خوانیم: «أَتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ بِحُبِّکُمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِکُمْ وَ التَّسْلِیمِ إِلَى اللَّهِ رَاضِیا بِهِ غَیْرَ مُنْکِرٍ وَ لا مُسْتَکْبِرٍ »[12] تقرب می‌جویم به درگاه خداوند به واسطه دوستی با شما و بیزاری از دشمنان شما و تسلیم شدن در برابر اوامر الهی، در حالی که راضی به رضای الهی بدون انکار و استکبار هستم».

2. پاسداری از حریم نبوت و امامت؛ از دیگر شاخصه‌های دین‌باوری بهره‌مندی از برکات وجودی نبی مکرم اسلام(ص) است.

حضرت معصومه(س)مانند مادرش حضرت زهرا (س) با استدلال‌های متین و استوار، رسالت پیامبر اکرم و حقانیت ولایت حضرت علی (ع)را تبیین می‌کرد. برای نمونه حضرت معصومه(س) با چند واسطه از حضرت زهرا(س)نقل می‌کنند که فرمود: پیامبر در شب معراج به بهشت رفت و بر روی پرده‌ای در قصر بهشت دید که چنین نوشته شده: «لااله الا الله محمدا رسول الله، علی ولی القوم»[13]؛ و بر روی پرده درگاه قصر دیگری نوشته شده است: «شیعةُ علی هم الفائزون»[14]؛ شیعیان علی رستگارند.

3.یاد کرد آخرت؛‌ در بخش‌های مختلف زیارتنامه آن حضرت اعتقاد به روز واپسین و حقانیت مرگ و برزخ و آخرت، همچنین سیمای بهشتیان به چشم می‌خورد.

جمله شریفه‌ای در زیارت‌نامه آن حضرت رسیده است که زائر از ایشان درخواست می‌کند: «یَا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْنا مِنَ الشَّأْنِ»[15] ای فاطمه! برای من در بهشت شفاعت کن؛ زیرا برای توست نزد خداوند مقام بسیار بزرگ و با عظمتی که غیر از خدا کسی نمی داند.» که این عبارت بر مقام شفاعت آن حضرت دلالت می‌کند.

بعد شناختی

بعد شناختی همان ابعاد علمی، عقلانی و معرفتی دین است که مربوط به جنبه‌های آگاهی و شناخت از دین می‌باشد. دین‌باوری در بُعد معرفتی خود در واقع شامل مسایلی است که مردم از طریق عالمان دینی در باره مذهب می‌آموزند. از آنجا که اهل‌بیت(ع) گنجینه علوم الهی و مخزن دانش بشری هستند حضرت معصومه(س) نیز وارث علوم الهی است و در دانش و کمال به پایگاه و جایگاه بلندی دست یافته است.

1.کسب دانش در محضر پدر و برادر؛ حضرت معصومه(س) علاوه بر کسب علم و معرفت در محضر پدر، در سال‌هایی که موسی بن جعفر (ع) در زندان‌های مختلف به سر می‌بَرَد، امام رضا(ع) عهده‌دار تربیت ایشان و دیگر خواهران شد. حضرت معصومه(س) در دانش و کمال، حدیث و فضل، ایمان و ثبات قدم، جایگاه بلندی داشته است.

2.تشکیل محافل علمی؛ حضرت معصومه(س) با توجه به مقام علمی بالایی که داشتند پاسخگوی بسیاری از سوالات و شبهات دینی در عصر خویش بوده‌اند. در این زمینه نقل شده که روزی جمعی از شیعیان به قصد دیدار حضرت موسی بن جعفر (ع) و پرسیدن پرسش‌هایی از ایشان در مدینه منوره مشرف شدند. چون امام کاظم (ع)در مسافرت بود، پرسش‌های خود را به حضرت معصومه(س) که در آن هنگام کودکی خردسال بود، دادند. فردای آن روز بار دیگر به منزل امام رفتند، ولی هنوز ایشان از سفر برنگشته بود. به ناچار پرسش‌های خود را بازخواستند تا در مسافرت بعدی به خدمت امام برسند؛ غافل از این که حضرت معصومه(س) جواب پرسش‌ها را نوشته بود.

وقتی پاسخ‌ها را دیدند، بسیار خوشحال شدند و پس از سپاسگزاری فراوان، شهر مدینه را ترک کردند. از قضای روزگار در بین راه با امام موسی بن جعفر (ع) مواجه شده ماجرای خویش را بازگفتند. هنگامی‌که امام(ع) پرسش‌های آنان و پاسخ‌های حضرت معصومه(س) را ملاحظه کردند، سه بار فرمودند: « فِداها اَبوها».[16]

3.محدثه بودن آن حضرت؛ مقام معنوی و علمی حضرت معصومه(س) بر کسی پوشیده نیست. اصحاب حدیث توسط فریقین برای ایشان روایت‌هایی ثبت کرده‌اند که نشان می‌دهد احادیث این بانو در مرتبه صحاح بوده و برای قبول و اعتماد و اطمینان و عمل شایستگی داشته است.

آنگونه که از کتب حدیثی استفاده می‎شود، ایشان دارای اجازه روایت بوده‌ و در سلسله اسناد روایت، نام مبارک ایشان می‎درخشد. بر اساس «مُحدّثِه» بودن حضرت و شهرت ایشان در بین اصحاب حدیث، «عالمه» بودن ایشان نیز ثابت می‌شود. هرچند فقط چند حدیث از آن حضرت موجود است و اگر احادیث بیشتری از آن بزرگوار وجود داشته، یا به علت فشار سیاسی و تحریم اندیشه شیعی، در کتب روایی ثبت نشده و یا از بین رفته است.[17]

در اینجا به برخی از احادیث نقل شده از حضرت معصومه(س) اشاره می‌شود:

الف)حدیث فاطمیات: (دوستی آل محمد(ع)): حضرت فاطمه معصومه روایت‌گر حدیثی است که به علت قرار گرفتن چند فاطمه در سلسله سند آن، به فاطمیات مشهور است. انتخاب این حدیث به خصوص که سلسله سند همه از راویان مورد وثوق هستند اهمیت زیادی دارد؛ «حدثنی سیّدنا العلامة النجفی المرعشی، قال: روی السیّد محمّد الغماری الشافعی فی کتابه عن فاطمة بنت الحسین الرضوی عن فاطمة بنت محمّد الرضوی.... عن فاطمة بنت ابی عبدالله الحسین عن زینب بنت امیرالمؤمنین عن فاطمة بنت رسول الله (س) قالت: قال رسول الله (ص): ألا من مات علی حبّ آل محمّد مات شهیدا.»[18]

ب) حدیث منزلت: علامه امینی با ذکر سند‌های معتبر از شیعه و سلسله سندهایی از عامه، به حدیث منزلت از طرف حضرت معصومه(س) اشاره کرده است. حدیث از شخصی به نام بکر بن احمد قصری نقل شده که گفته است حضرت فاطمه معصومه(س) از فاطمه دختر امام صادق(ع) از فاطمه دختر امام باقر(ع)، از فاطمه دختر امام سجاد(ع)، از فاطمه و سکینه دختران امام حسین(ع) از ام‎کلثوم دختر حضرت فاطمه(س) از ایشان نقل می‏کند که فرمود: «انَسِیتُمْ قَوْلَ رَسُول ِاللّه ِصِلَّى اللّهُ عَلَیْه ِوَ سَلَّم یَوْمَ غَد ِ یر ِخُمٍّ، مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوُلاهُ: أنْتَ مِنِّى بِمَنْز ِلَة ِهَارُونَ مِنْ مُوسى؟؛ آیا سخن رسول در روز غدیر را فراموش کردید که فرمود: هر کس من مولای اویم علی مولای اوست [و آیا فراموش کردید که] جایگاه تو (علی) نسبت به من مانند (جایگاه) هارون (در برابر) موسی است.[19]

ج)حدیث غدیر: در حدیث غدیر از زبان حضرت معصومه(س) روایتی با ده سند به چشم می‌خورد که همه راویانش زن هستند؛ و سرسلسله این سند به فاطمه زهرا(س) می‌رسد. این حدیث نشان می‌دهد جلسات علمی و بحث محافل بانوان همواره توسط زنان شیعی با محوریت فرزندان معصومان و زنان آنها ادامه داشته است تا اینکه به حضرت معصومه(س) می‌رسد. ایشان هم در دایره محفل علمی خود این حدیث ناب را که سرسلسله اعتقاد شیعیان است با تسلط کلامی و روایی نقل می‌کنند.

قاضی نور الله شوشتری شهید؟رضو؟ در کتاب نفیس «احقاق الحق» از کتاب «ارجح المطالب» از بکر بن احمد القصری نقل می‌کند که: «قال: حدثنا فاطمة بنت علی بن موسی الرضا، قالت: حدثتنی فاطمة و زینب و ام کلثوم بنات موسی الکاظم، قلن: حدثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمد الصادق، قالت: حدثتنی فاطمة و سکینة ابنتا الحسین بن علی عن ام کلثوم بنت فاطمة بنت النبی(س) عن النبی(ص) یوم غدیر خم، قال: من کنت مولاه فعلی مولاه. اخرجه الحافظ ابو موسی المدینی فی کتابه المسلسل بالاسماء؛ و نیز گفته است این حدیث مسلسل است چون هر یک از این فواطم از عمه خودشان روایت کرده‌اند.»[20]

رفتاری

رفتارهای دینی از دیگر مؤلفه‌های دین‌باوری است. در حقیقت اعتقادات دینی به صورت اعمال و مناسک نمود عینی می‌یابند. بُعد عمل یا مناسک دینی، اعمال مشخصی نظیر عبادت‌های فردی و اجتماعی را در بر می‌گیرد. فاطمه معصومه(س) الگویی تمام عیار در زمینه‌های مختلف اجتماعی به ویژه دین‌مداری هستند. با توجه به شأن و منزلت خاص ایشان در نزد اهل‌بیت(ع)، مقامات متعددی برای ایشان از زبان روایات و ادعیه قابل استفاده است که به برخی از آنها اشاره می‌نماییم.

1. مقام معنوی؛ حضرت معصومه(س) در خاندان رسالت و امامت و ولایت دیده به جهان گشود و در حریم بهشتی چنین خانواده‌ای غنچه وجودش شکفت و در پرتو تعلیم و تربیت معنوی پدر و مادر و برادر، مراحل رشد و تعالی ایمان را طی نمود؛ به گونه‌ای که گفته می‎شود در میان فرزندان پرشمار امام کاظم(ع) بعد از امام رضا(ع) کسی همسنگ حضرت معصومه(س) نبود.[21] توصیف مستقیـم ائمه(ع) نسبت به جایگاه حضـرت فاطمه معصـومه(س) روشن‌ترین برهان برای شناسایی مقام معنوی آن حضرت است.

2.مقام وراثت؛ حضرت فاطمه معصومه(س) سه نسبت با امامان(ع) دارد. او هم دختر امام و هم خواهر امام و هم عمه امامی دیگر است. در زیارتنامه آن وجود نورانی عبارات «بنت ولی الله »، «اُخت ولی الله » و «عمّة ولی الله» بیانگر نسب شریف آن حضرت است. پس از سفر امام رضا (ع)از مدینه به طوس او ذخیره باقیه رضوی بود. سفر او از مدینه به طوس برای زیارت امام عصر خویش فراتر از اشتیاق ملاقات یک خواهر با برادر بوده است.

3.مقام عصمت؛ عصمت دارای ابعاد مختلف و مراتب متفاوتی است و بالاترین مرتبه آن را انحصاراً چهارده معصوم(ع) دارند و مراتب پایین‌تر را دیگران مثل پیامبران، فرشتگان و امامزادگان دارا هستند.

حضرت فاطمه معصومه(س) از جمله کسانی است که در این راه قدم برداشته و به آن دست یافته‌اند، است.در زیارت‌نامه دوم آن حضرت چنین آمده است: «السلام علیکِ ایّتها الطاهِرَةُ الحَمیدَةُ البَرُّةُ التّقییةُ الرَّشیَدةُ النقیّةُ؛[22] سلام بر تو ای بانوی پاک و ستایش شده و نیکوکار و هدایت شده و پرهیزکار هدایت شده.».

4. مقام شفاعت؛ حضرت معصومه(س) از جمله شخصیت‌های بی‌نظیر جهان اسلام است که ائمه(ع) در مورد زیارت و شفاعت ایشان، تأکید فرموده‌اند. آن حضرت یک الگوست؛ الگویی که به کمال رسید و اگر چه معصوم نبود، اما به عصمت رسید؛ آنچنان که معصوم به ما آموخت در دامانش پناه گیریم و از او شفاعت بطلبیم: «یَا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ».[23]فاطمه معصومه(س) بعد از فاطمه زهرا(س) دومین زنی است که به نصّ اهل‌بیت(ع) به مقام شفاعت نائل می‎شود. بانوی کرامت و شفاعتی که امام صادق(ع) حریمش را حرم خود و زائرش را مستوجب بهشت می‎داند.[24] امام رضا (ع)در شأن خواهرش فرموده است: «مَنْ زارَها عارِفاً بِحَقِّها فَلَهُ الْجَنَّة»[25].هر کس او را با شناخت کامل زیارت کند بهشت بر او واجب می‌گردد.

5.مقام کرامت (کریمه اهل‌بیت(ع))؛ آراستگی و وارستگی انسان، جز آنکه پاداش عظیم اخروی به همراه دارد آثار و نمودهای عینی از خود به جای می‎گذارد که در چهره صالحان و سیمای فرزانگان و زندگی روزمره ایشان به روشنی مشاهده می‎شود. بر این اساس، حضرت فاطمه معصومه(س) یکی از نمونه‌های عالی و بارز این واقعیت است و به حق ضریح و رواق و بارگاه ملکوتی‌اش چشمه فیاض کرامت و لطف پروردگاری است که بر دل‌های سوخته و دست‌های به آسمان برداشته شده و چشم‌های اشکبار و وجود غمبار گرفتاران جاری است.

پیامدی

بعد پیامدی دینداری، به اعمالی گفته می‌شود که از عقاید، احساسات و اعمال مذهبی ریشه می‌گیرد و از ثمرات و نتایج ایمان در زندگی و کنش‌های بشر است. پیامدهای دینی نشانه‌هایی از دینداری هستند که منجر به استواری ایمان مذهبی می‌شوند.[26] گرچه این واژه (پیامدی) به معنای حقیقی آن که در مطالعات دین پژوهی به کار رفته است در این متن مورد نظر نیست اما در مفهومی وسیع تر به معنای آثار و نتایج دین‌باوری و عملکرد دینی در نظر گرفته شده است. آنچه در ادامه می‌آید آثار و نتایج مقامات معنوی و علمی به یادگار‌مانده از کریمه اهل‌بیت فاطمه معصومه(س) است که پس از رحلت ایشان صورت پذیرفته و در نتیجه شهر قم و کشور ایران را به مرکز تولید و نشر معارف دینی و تقویت دین‌مداری تبدیل کرده است.

1.حرم اهل‌بیت(ع)؛ آنگونه که در روایات، پیش‌بینی شده بود با رحلت بانوی کرامت، قم به حرم اهل‌بیت عصمت و طهارت تبدیل گشت. روایت شده که گروهی از اهل ری خدمت امام صادق(ع) رسیدند و گفتند: ما اهل ری هستیم، حضرت فرمودند: مرحبا بر برادران ما از اهل قم. گفتند: ما اهل ری هستیم، حضرت دوباره جمله اول را تکرار فرمود. آنها چندین مرتبه کلام خود را تکرار کردند و امام(ع) جواب آنها را مثل بار اول دادند. سپس فرمودند:«إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی تُسَمَّى فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ.[27]

دوستداران اهل بیت با قرار گرفتن در فضای معنوی حرم مطهر دین و اعتقادات خود را تقویت می‌نمایند. از جمله مناقب و شرافت‌های حضرت معصومه(س)، صدور زیارت‌نامه مخصوص آن حضرت توسط حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) است.

2.تبدیل قم به مرکز دانش؛ با ورود حضرت فاطمه معصومه(س) به قم و رحلت ایشان این شهر از برکات خاصی برخوردار شد و از قرن دوم و سوم مکتب تشیع رونق و گسترش پیدا کرد. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که آن حضرت فرمود: «به زودی کوفه از مؤمنین خالی می‎شود و علم و دانش نهان می‎گردد؛... سپس علم در شهری که به آن قم می‎گویند ظاهر می‎شود و آنجا معدن علم و فضیلت می‎گردد. »[28]چنانچه از این روایت فهمیده می‎شود پس از رحلت عالمه اهل بیت، قم کم‌کم به مرکز علوم دینی تبدیل می‌گردد.

3.تحول در حوزه‌های علمیه پس از انقلاب اسلامی؛ با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران و توجهات و رهنمود‌های حضرت امام خمینی؟ره؟ و مقام معظم رهبری، حوزه‌های علمیه از نظر ساختار و محتوا با رویکرد تقویت بنیان‌های دینی و علمی تحولات زیادی نمودند.

در حوزه بین‌الملل نیز مراکز مختلف علمی، پژوهشی فعال می‌باشند.[29] همچنین شهر قم در پرتو عنایات این بانوی عظیم‌الشأن با داشتن بیش از یکصد مرکز پژوهشی و ده‌ها مدرسه علمیه و ده‌ها کتابخانه تخصصی و دانشگاه‌های متعدد، مهمترین مرکز علمی جهان اسلام است.

نتیجه‌گیری

با توجه به اهمیت موضوع سبک زندگی که در سال‌های اخیر مورد تاکید مقام معظم رهبری قرار گرفته است، سیره حضرت فاطمه معصومه(س) الگویی تمام عیار در زمینه‌های مختلف از جمله دین‌داری مبتنی بر عقلانیت می‌باشد. فاطمه معصومه(س) از جمله راویان گرانقدر و عظیم الشانی است که با تلاش علمی خود از حریم دین و دین‌داری پاسداری کرده است. به برکت وجود این سلاله پاک و معصوم و در محور مزار وجودی ایشان، دین‌باوری در سایه علم و نشر معارف حقه گسترش یافته است. شاهد این ادعا، توجه خیل کثیری از جوانان این مرز و بوم و کشورهای مختلف جهان به قم و حرم مطهر بانوی کرامت و حوزه‌های علمیه می‌باشد.

پي نوشتها:
[1]. دهخدا.لغت نامه دهخدا ص572-574.
[2]. قرشی، قاموس قرآن ج2، ص380-381.
[3]. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج 16، ص 187.
[4]. جوادی آملی، شریعت در آیینه معرفت، ص 95.
[5]. وحید قاسمی، تحلیلی نظری در باره دین داری و معیارهای آن.
[6].Glock and Stark.
[7] . The dimensions of religiosity.
[8]. ابعاد پنج گانه دینی «گلاک و استارک» عبارتند از: اعتقادی، دانشی، مناسکی، تجربی و پیامدی.الگوی گلاک و استارک از سال 1965 به عنوان بهترین الگو در حوزه جامعه شناسی دین پذیرفته شده است.و از آن زمان به بعد، دین به عنوان پدیده ای چند بعدی، با نام و الگوی آن دو پیوند خورد.( باقری خلیلی، علی اکبر. تجربه دینی حافظ شیرازی بر اساس نظریه گلاک و استارک.)
2. The ideological dimension.
[10].نحل: 97.
[11]. شیخ عباس قمی. مفاتیح الجنان. زیارتنامه حضرت معصومه ؟سها؟.
[12].همان.
[13] . بحارالانوار، ج65، ص76،ح 135.
[14] . همان.
[15]. شیخ عباس قمی. مفاتیح الجنان. زیارتنامه حضرت معصومه ؟سها؟.
[16].مهدی پور.زندگانی کریمه اهل بیت.ص63.
[17]. عبدی. گذری بر زندگی حضرت معصومه؟سها؟. ص 60.
[18].عوالم، ج21، ص 354، حدیث 3.
[19].همان، ح2.
[20]. شوشتری.احقاق الحق، ج 6، ص 282.
[21]. تواریخ النبی و الآل، ص65.
[22]. نایینی.انوار المشعشعین، ج2، ص285.
[23]. فرازی از زیارت‌نامه حضرت فاطمه معصومه؟سها؟؛ بحارالانوار، ج102، ص265، ح4.
[24]. همان، ج60، ص216، ح41.
[25]. مجلسی.بحارالانوار، ج6، ص117.
[26]. مهدی زاده، سید محمد ، رهیافتی انتقادی به فرهنگ و جامعه نو. رسانه. شماره1.
[27]. بحارالانوار، ج57، ص216، ح41.
[28]. مجلسی. بحارالانوار، ج60، ص213، ح23؛ حسینی قمی.قم از منظر اهل‌بیت(ع).ص25
[29] . در مراکز فوق هر سال بیش از هزار طلبه از بیش از یکصد کشور خارجی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی پذیرش و فارغ التحصیل می‌گردند.( به نقل از سایت تبیان)