كعبه را گفتم كه اين عطر دل انگيز از كجاست
هاتفي گفتا كه بي شك از گلاب قمصر است

تاريخچه گل محمدی
حدود هفتصد سال پيش، يورش ناجوانمردانه قوم مغول به استان فارس و ويراني اكثر شهرهاي آن توسط سربازان چنگيز و بروز ناامني در فارس، باعث شد كه گلكاران و كشاورزان گل سرخ در پي يافتن مكاني باشند تا از هجوم مغولان در امان بمانند. گروهي به خراسان، عده اي به همدان و تعدادي بسمت كاشان حركت كردند و در چند نقطه اطراف كاشان سكني گزيدند و به پرورش گل سرخ پرداختند.

چندي نگذشت كه كشت گل محمدي و متعاقب آن صنعت و مراسم سنتي گلابگيري در كاشان رواج پيدا كرد.

دشت هاي گل سرخ در اطراف كاشان به طور پراكنده وجود ندارد بلكه مي توان نوار پهني از آن را كيلومتر ها از دامنه كوه هاي كركس، از «آزران» و «كامو» گرفته تا «نياسر» و «دليجان» و «برزك» و «قمصر» و «قهرود» مشاهده كرد، اگر چه پيشكسوتان گل و گلاب گيري مي گويند: «گل سرخ از قمصر به ديگر روستاهاي اطراف رفته است.»

برآوردها نشان مي دهد ساليانه بيش از 700 تن گل سرخ در كاشان توليد مي شود كه نياسر كاشان با 500 هكتار زمين زيركشت حدود 250 تن گل سرخ بدست مي آيد، روستاهاي سده و برزك با 300 هكتار زمين زيركشت، 150 تن گل سرخ، جوشقان با 150 هكتار زمين 80 تن، قمصر با 50 هكتار 25 تن و ديگر روستاها سالانه چندتن گل سرخ توليد مي كنند.

با مرور تاريخ متوجه مي شويم كه گل سرخ، گل بومي منطقه زرقان فارس، شهر گلستان و بوستان است كه به قمصر آمده است.

معرفی گل محمدی (گل سرخ)
براي انواع گل رز(Roses )، در فارسي غيراز نام سرخ گل یا گل محمدي یا گل چاي ، ترجمه ديگري در دست نيست ؛ البته اين نام براي تنوع گسترده گونه ها ي آ ن كافي نيست ؛ زيرا تاكنون بيش ا ز 20000 گونه گل رز تخمين زده شده است . اين گل گذشته از آن كه سردسته تيره مهمي از گياهان است ، ازنظرساختمان ، رنگ و عطر گل هايش ، كامل ترين نوع گل بوده و تاكنون هيچ يك از جنس ها ونژادهاي متنوع گياهان در تنوع وتكامل به پاي اين گل نرسيده است. دراين ميان گونه گل سرخ يا گل محمدي آن مورد بحث است كه اقسام مختلف آن براساس نژاد به 7 دسته تقسيم مي شود.

1- سرخ گل فرانسه ؛
2- نسترن ؛
3- گل چاي ؛
4- سرخ گل با گلهاي متعدد؛
5- سرخ گل مينياتور؛
6- سرخ گل بنگال
7- سرخ گل ايران يا (Roser de perse )

دربين گونه هاي متنوع رزها و سرخ گل ها ، سرخ گل ايران يا گل محمدي كه از خانواده Rosaceus است و در منابع مختلف ودر كشورهاي غربي و انگليسي زبان به Domask Rose معروف است ، گونه منحصر به ايران مي باشد. بطور كلي در منابع مختلف وطبق نظر اكثر كارشناسان زيست گياهي ، گونه مذكور از ابتدا در ايرا ن پرورش يافته ، واز اين كشور به ديگر نقاط جهان پخش شده است.

گل محمدي يا " طلاي معطر" از نظر ويژگي ها ي فيزيكي و شكل ظاهري ، اين خصوصيات را داراست : گل نيمه پرپر، صورتي رنگ و بسيار خوشبو ، شكل برگ گل ها تخم مرغي ، داراي 5 تا 7 برگچه و يك دم برگ ، شكل گياه آن بوته اي پرپشت با بلنداي نزديك به 5/1 متر، داراي خارهاي ريز بي شمار روي ساقه ها به ويژه در ساقه هاي جوان آن . در نشست مورخ 1374/9/22 خورشيدي كه با حضور رياست انجمن علوم باغباني ايرا ن و شماري از استادان دانشگاه ها ي ايران برگزار گرديد، گل سرخ محمدي با ويژگي ها ي مذكور به عنوان " گل ملي " كشور تأييد و برگزيده شد.

شرايط لازم برای پرورش گل محمدی
گل محمدي اگر چه در شرايط اقليمي و طبيعي متفاوتي مي رويد ، اما نظر به اهميت كيفيت اسانس آن براي دست يافتن به نتايج مطلوب تر ، اين گياه بايد در محيط ويژه جغرافيايي و طبيعي پرورش يابد.

بطوركلي هرچه ارتفاع منطقه بيشتر وهوا سردتر باشد ودرنتيجه آب و هوا سرد و نيمه خشك در زمستان و معتدل و خشك درتابستا ن باشد ، بهترين محيط اقليمي براي پرورش آن ايجاد خواهد شد. گل محمدي ا زحيث درجه حرارت در دماي 15 تا 21 درجه بهترين رشد را دارد . چنانچه اختلاف درجه حرارت هوا بين شب و روز 5 تا 10درجه – به خصوص در انتهاي شب – باشد، اسانس بيش تري در گل ايجاد خواهد شد.

البته نبايد فراموش كنيم كه اين اختلاف فشار بايد آهسته و منظم باشد ، در غير اين صور ت مناطقي كه با جريان باد رو به رو هستند، درتوليد گل مرغوب با مشكلي اساسي روبروهستند. از نظر شرايط آبياري اصولا گياه سرخ ايران ، گياهي قانع وكم توقع معرفي مي شود و دوره آبياري آن در رنجي با دامنه 7 تا 21 روز در فصل تابستان متغير است و درمحيطي با بارندگي مناسب حتي به صورت ديم كاشته مي شود نهايتا درباره خاك لازم براي كشت آن بايد گفت : خاك لوم ، يعني مخلوطي از شن و رس كه خاكي سبك است با PH بالا و بدون شوري ، بهترين خاك است . شايان ذكر است كه در پرورش گل محمدي ، اگر چه در وضعيت سخت محيطي اين گياه رشد مي نمايد ، بايد توجه داشت كه هر چه دوره هاي آب دهي كوتاه تر و تركيبات آلي خاك بيش تر شود، گل وزين تر و با اسانس بسيار بيشتر توليد خواهد شد ، طبق تجارب به دست آمده درقمصر، دوره آبدهي نبايد حتما به تابستان منحصر شود، بلكه آبياري گياه در فصل زمستان وخاصه در موقع برداشت محصول ، بسيار در بازده توليد مؤثر خواهد بود. در مجموع گل محمدي از شرايط بسيار ساده وكم هزينه اي در مراحل كاشت ، داشت و برداشت برخودار بوده ، از هر حيث به نسبت ديگر محصولات ، مواد حاصل از آن از جمله گلاب ، از ارزش افزوده و سودآوري بالايي – نسبت به هزينه آن – برخوردار است.

تاريخ پرورش گل محمدی و توليد گلاب در قمصر
در تعيين محدوده مكاني و زماني ايجاد و توسعه اين كشت و گلاب گيري در ايران و درگذشته مي توان گفت : توليد و كاربرد اين محصول اززمان هاي دوروقبل ازاسلام ودراقصي نقاط كشوررواج داشته است؛ به نحوي كه " گل و گياهان گل دار، چه خوراكي و چه دارويي همواره بخش بزرگي از پزشكي بومي ايران بوده است . سنگ نگاره هاي ستبر تخت جمشيد ، نمادي گويا از فرهنگ نام آشناي مهرورزي و دوست داشتن گل و گياه بر سينه دارد."

در اين باره كتاب جامع قانون درطب از شيخ الرئيس ابو علي سينا بازگو كننده نكات ارزنده اي است. اين كتاب كه حدود 1000 سال قبل نوشته شده است (370- 428 ه- ق ) در مجلدهاي مختلف آن مكررا جهت درمان امراض مختلف ، بر استعمال گل خشك يا گلاب و حتي ديگر عرقيات تأكيد شده است. طبق نظرعموم متخصصان، قمصرخاستگاه ديرين گل و گلاب است. درباره سابقه تاريخي اين محصول درقمصر – بعلت محيط ناآرام آن – سابقه اي طولاني در دست نيست، اما براساس يك ديدگا ه " درعصرملك شاه سلجوقي كه مسجد ميان ده قمصر ساخته مي شد – و ا زمحراب گچبري آن هنوزبخش عمده اي پابرجاست – نماينده يكي از اتابكان روم شرقي از دامنه هاي كوه اسبي قمصر مقداري گل سرخ خودرو با خود به شهر دمشق كه آن روزها " داماسكوس" خوانده مي شد، مي برد ود رآن جا پرورش داده مي شود." دليل اين ادعا درحال حاضر، اطلاق نام " داماسك رز" يا " رزاداماسنا" در فرهنگ لاتين و درزبان كشورهاي انگليسي زبان به گل سرخ ايران مي باشد.

نكته قابل توجه دراين زمينه تأمل درشيوه گلاب گيري قمصراست ؛ زيرا اگرچه تقطيرو توليد عرقيات درايران قدمتي بس طولاني دارد، فلسفه به كارگيري دستگاه هاي سنتي گلاب گيري قمصربيانگر پويشي جديد دراين صنعت، توليد محصول درحجم زياد و با هدف تجاري است؛ درحالي كه قبل ازآن با دستگا ه هاي تقطير، تنها مقداري محدود براي درمان توليد مي شده است.

از ديگر اسناد موجود درباره گل وگلاب گيري درقمصروجود " سفرنامه شاردن " سياح فرانسوي، است كه دردوران صفويه نگاشته شده است. وي درجلد سوم سفرنامه اش هنگام عبور از كاشان به معجزه عرق بيدمشك اشاره مي كند ودرادامه سفرخويش به طرف اصفهان از راه قهرود، بعد از عبور از سد شاه عباسي (شيخ بهايي ) آورده است " دراوايل خردادماه بود و گل ها هنوزنشكفته بودند." اين به همان گل هاي محمدي منطقه كه دراوايل خرداد ماه مي شكفند،اشاره دارد.

وي درجلد چهارم سفرنامه اش ذيل بخش نوشيدني ها، عنوان قابل توجهي به نام " يك رقم شگفت انگيز از صادرات "آورده سپس به طورمفصل به عرقيات مختلف ونحوه توليد وكاربرد آن اشاره مي كند،هم چنين ا زخواص گل و صنعت گلاب گيري درايران آن روزبحث كرده، شرح مبسوطي از فرايند شهد وخواص گلاب دارد: نكته مهم اين است كه وي مي نويسد " از اين شربت مطبوع به سرتاسر مشرق زمين صادر مي شود و كشتي هايي كه كاملا انباشته از آن است به صوب هندوستان عزيمت مي كنند."

اين همه بيانگر رونق فوق العاده اين صنعت دردوران گذشته نسبت به وضعيت كنوني است واين كه چقدر اين صنعت درمنطقه وكشور رواج داشته، كه باتوجه به وضعيت حمل ونقل وعدم دسترسي هاي آن دوران، در اين سطح وسيع، به عنوا ن يك كالاي عمده صادراتي درعرصه تجارت خارجي مطرح بوده است . ديگرمنبعي كه دراين باب به نكاتي اشاره دارد، فرهنگ دهخدا است. اين مطلب درسالهاي 1337-1338ه – ش نگارش شده است واشاره دارد: " محصول عمده قصبه قمصر ، گل محمدي ، سيب زميني ، انواع ميوه هاي سردسيري ، ومختصر باغات است. درفصل بهار و موسم برداشت گل ، عطرگل هاي قصبه ازچند كيلومتري به مشام مي رسد؛ در آن موقع حدود هفتاد كارگاه گلاب وعطرگيري دايرمي گردد و مصرف روزانه هركارگاه تقريبا 500 كيلوگل است [ احتمالا مجموعه چند دستگاه گلاب گيري يك كارگاه فرض شده است] وگلاب وعطر آن درتمام نقاط كشور به خوبي معروف است.

درهر صورت صنعت گلاب گيري درتمام دوره هاي زماني گذشته رواج داشته ، به شكل وسيع توليد مي شده ،حتي صنايع جنبي آن نظير مسگري ، شيشه سازي و وسايل بسته بندي آن نيز ذر كنارش رواج داشته است. ا زنظرگاه توليد وفروش محصول نيزبيش تربه خارج از منطقه صادر مي شده است و بدين علت برخلاف اغلب صنايع دستي درطول تاريخ وبه خصوص در دوران معاصر توانسته است كه جايگاه خود را درعرصه بازار مصرف حفظ كرده ، روز به روز بركميت و كيفيت خود بيفزايد ، به گونه اي كه ، در اين زمينه انواع عرقيات گياهي و دارويي نيز بدان اضافه گريده است.

از ديگر تبعات اين تحولات ، نفوذ و گسترش اين صنعت به روستاهاي پيرامون قمصر وحتي به ديگر استان هاي كشور در دهه ها ي اخير است؛ به نحوي كه طبق نظراهالي و روستاهاي بخش قمصر، از سال 1310 به بعد، گل محمدي براي كشت ، به اين روستاها راه يافت و از سال 1336 به بعد برخي گلاب گيران حرفه اي قمصربه علت قيمت نازل گل اين روستاها ، دستگاه ها ي خود را درآنجا دايرنمودند. البته پس ازچندي با مشخص شدن كيفيت پائين محصول گل اين روستاها دراثراين عمل و عوامل ديگر گلاب گيري سنتي به سبك قمصر فراگرفته شد و رواج يافت وتاكنون گسترش يافته است.

علت اين همه تأكيد برگلاب قمصر ، مرغوبيت فوق العاده گل توليدي قمصر بوده ،و اين به سبب شرايط طبيعي ويژه قمصر است. همان طور كه در ادامه ، به تفصيل بدان پرداخته خواهد شد، چه درگذشته وچه درامروز ، بهترين وعالي ترين محصول گل وگلاب و طلاي معطر –با عيار بسيار بالا كه دقيقا با استانداردهاي آن مطابق مي باشد- محصول آب و خاك و اقليم اين سامان است . دركنار اين عامل اساسي ،روش سنتي گلاب گيري قمصر را بايد حاصل هنر ، ذوق ،سليقه ، پشتكار و ابتكارمردم آن دانست؛ مردمي كه با الها م از فرهنگ اراده وسابقه درخشان نظام اجتماعي خويش ، آن را پرورانيده و توسعه داده اند . از اين روبايد براي تجارب ارزش مندي كه طي ساليان دراز در اين مسير كسب كرده اند، ارزش گذاري نمود.

گلاب گيری عالی ترين دستاورد هنری درقمصر
گلاب گيري فرآيندي كاملا شبيه تقطيراست كه آب وگل خام تبديل به گلاب مي شود. بطوركلي گلاب گيري در قمصر به دو روش صنعتي و سنتي آن صورت مي پذيرد .

روش گلاب گيری سنتی در قمصر

وسايل و ابزار گلابگيری سنتی
وسايل گلاب گيري درقمصرتقريبا سنتي است وتنها تغييرا ت جزئي درجنس ابزارآن بعمل آمده است.

اين ابزارعبارتند از :

1- ديگ مسين با ظرفيت حدود 120 – 150 ليتر

2- تغارسفالين كه امروزه جاي خودرا به تغارمسين داده وبعنوان سرپوش ديگ بكار مي رود. البته مزيت تغارسفالين اين است كه عطرگل را نمي سوزاند. شاردن در كتاب خود تغارها را چوبي نوشته است كه اين گفته صحت ندارد. چه، از قديم الايام تغارسفالين بوده است؛

3- پارچ دسته دارمسين با ظرفيت حدود30 – 40 ليتركه درداخل آب سرد قرارمي گيرد تا بخارهاي گل درداخل آن به مايع تبديل شود.

4- چهارعدد ني چوبين توخالي كه دو به دو در انتها به يكديگر متصل شده و به همديگر راه داده شده ، رابط ديگ و پارچ مي باشند. امروزه ني جاي خود را به لوله هاي آلومينيومي داده است ؛

5- حوض آب كه كاردستگاه تبريد را انجام مي دهد؛

6- دستگاه حرارتي مستقردر زيرديگ مسين كه اغلب بوسيله نفت وگازوئيل تغذيه مي شود. سابق براين ازهيزم وبوته استفاده مي شد كه امروزه منسوخ شده است .

نحوه عمل وتكنيك گلاب گيری سنتی
ابتدا ديگ مسين را بر اجاقي كه قبلا بدين منظوربا آجر و سيمان و يا سنگ و گل ساخته اند ، قرارمي دهند. سپس شاخه حرارتي را در زيرديگ قرارمي دهند. آن گاه به ميزان انصاف توليدكننده ، گل محمد ي تا حداكثر 30 كيلوگرم درداخل ديگ ريخته و به مقدارهشتاد ليتربه آن آب اضافه مي كنند و درآن را با تغاري كه ذكر آن رفت مي پوشانند و وزنه سنگيني براي كنترل فشارناشي ا زبخارروي آن مي گذارند و بامقداري بتونه مخصوص كه ازتفاله گل پخته و آرد نان است، روزنه هاي احتمالي محل اتصال بين ديگ وتغار، مسدود مي شود، تا ازهدر رفتن بخارجلوگيري شود.البته امروزبه جا ي وزنه وخمير، ازاهرم ها وپيچ ومهره و واشر لاستيكي استفاده مي شود. پارچ مسین را درآب گذاشته ، به وسيله نردبان يا جديدا لوله هاي چدني ، آن را مهارمي كنند، تا به سطح آب نيايد. پارچ به اندازه اي بايد درآب قرار گيرد كه حداقل بيست سانتي مترآن از آب بيرون باشد. آنگا ه لوله هاي ني يا آلومينيومي را ازيك سو درديگ و از سوي ديگردرپارچ قرارمي دهند و آن را با گلوله پنبه اي در پارچه اي پيچيده قرارمي دهند، تا آب به داخل پارچ نفوذ نكند؛ چه، آب و هرگونه ماده خارجي باعث خراب شدن گلاب مي شود. حال همه چيز آماده است؛ شعله اجاق را روشن مي كنند تا ديگ بجوش آيد . دراين موقع گلاب و بخار آب درلوله تا زاويه پيش مي روند؛ بخارگلاب به طرف پارچ پيش مي رود وبه سبب سردي محيط داخلي ، به مايع گلاب تبديل مي شود. حدود 4 ساعت طول مي كشد ، تا يك پارچ گلاب به ظرفيت 40 ليتر بدست آيد.

گلاب را موقعي كه در شيشه مي ريزند ، پس از سرد شدن مقداري روغن روي شيشه گلاب قرارمي گيرد كه عطر گل محمدي است. همچنين تفاله هاي موجود درديگ گلاب كه بنگل ناميده مي شود، تازه آن به مصرف دام وخشك آن براي سوخت زمستاني و كود باغ ها بكار مي رود.

روش گلاب گيري قمصر كه شرح آن گذشت ، روشي است كه ازگذشته هاي دور و دراثر تجارب ارزشمند ساكنان به شيوه اي كاملا متفاوت ازساير نقاط شكل گرفته است . بايد توجه داشته باشيم كه اگرچه گلاب گيري درظاهر امري ساده به نظر مي آيد ، اما بسيارحساس ،دقيق و پر از ظرافت خاص خود است ودرصورت به كارگيري اين دقايق وظرايف ، تأثير فوق العاده اي دركيفيت محصول ، خاصه درصد اسانس آن خواهيم داشت. در روش گلاب گيري ساير نقاط لوله منتقل كننده بخار گل و آب بدون شيب بوده ودر پارچ آن نيز كاملا باز است اما در روش گلاب گيري قمصر، لوله هاي آلومينيومي با شيب 45 درجه به پارچ وصل مي شوند ودرپارچ كاملا بسته مي شود و پارچ درمحيط استخري با آب كاملا سرد قرار دارد كه اين تأثير زيادي در جلوگيري از متصاعد شد ن اسانس دارد. شيب لوله باعث تنظيم جرم حجمي مواد لازم براي تكميل گلاب مي شود؛ يعني از عبور مواد غير ضروري جلوگيري مي كند . وجود در ديگي سفالين و پارچ سرد از تجزيه اسانس جلوگيري خواهد كرد. درمدت زمان تقطير گلاب گيري ، شدت شعله آتش بايد ملايم و يكنواخت باشد و به تعبير بهتر ،هرچه زمان تقطير بيشترطول بكشد و شعله كم و زياد نشود ، محصول بهتري به دست خواهد داد. حجم آبي كه داخل ديگ ريخته مي شود، نبايد زياد يا كم باشد، اين ميزان به نسبت حجم گل متغير است.

بايد توجه داشت كه مهم ترين مرحله تقطيردرمدت زمان اندك بعد ازجوش آمدن ديگ است كه بخش عمده اي ازمواد الكلي وفرار اسانس متصاعد خواهدشد. دراين مقطع و مقاطع بعدي بايدكاملا دقت شود تا هيچ روزنه ا ي درقسمت هاي مختلف دستگاه نباشد كه به شدت از كيفيت گلاب مي كاهد. نهايت اين كه پس از پرشدن پارچ لازم است كه مدت زمان زيادي طي شود تا پارچ و گلاب آن درجاي خود سرد، و اسانس آن متمركزگردد. همچنين بايد از برداشت سريع نيچه و پارچ خودداري شود.

بررسی تعداد و عملكرد دستگاه های گلاب گيری سنتی قمصر
باتوجه به تمام تحولات مثبت و منفي اي كه از گذشته تاكنون دركميت و كيفيت اين صنعت روي داده است درموقعيت كنوني براساس مطالعات انجام شده ، در شهر قمصر 700 دستگاه گلاب گيري سنتي وجود دارد كه البته حدود250 دستگاه آن به شكل نيمه فعال يا خاموش است كه دراين پژوهش لحاظ نگرديده است. بدين ترتيب 458 دستگاه گلاب گيري كاملا فعال داريم و از مجموع 981 خانواردائم موجود درشهر، بيش از172 خانوار داراي كارگاه گلاب گيري فعال هستند و اين كارگاه ها به صورت جزئي از واحد مسكوني و در بطن زندگي خانوار اداره مي شود.

نكته اساسي دراين مطالعه توجه به حجم كاركرد وتعداد دستگاه هاي هر كارگاه است. براساس جدول مذكور و طبقه بندي انجام شده ، 64 كارگاه يا خانوارتنها يك دستگاه گلاب گيري ، 38 خانوار 2 دستگاه گلاب گيري ، 52 خانواركارگاه هايي با 3 تا 5 دستگاه گلاب گيري و 14 خانواركارگاه هايي با 5 تا 10 دستگاه گلاب گيري دارد ، و تنها يك خانوار داراي يك كارگاه 20 دستگاهي است. از اين رو ازبين صددرصد خانوارهاي گلاب گير، 61 درصد از خانوارها داراي گلاب گيري غيراقتصادي ومعيشتي مبتني برمكمل هزينه خانوار و تنها 39 درصد از خانوارها داراي گلاب گيري كاملا اقتصادي هستند. به عبارت ديگراز مجموع 458 دستگاه گلاب گيري ، 31 درصد (142 دستگاه ) درآمد ناچيز دارد و 69 درصد (316 دستگاه ) ، درآمد كافي ايجاد كرده ، اقتصادي است.

درنهايت نتيجه مي گيريم كه ازمجموع كل جمعيت دائم شهر(3550) در قالب 981 خانوار ، 301 نفر (67 خانوار) كاملا از طريق درآمد گلاب گيري امرارمعاش مي كنند كه با درنظر گرفتن 420 نفر(104 خانوار) به صورت معيشتي و اضافه كردن فعاليت هاي غيرمستقيم ايجاد شده ، حدود 700 نفر(20 درصد جمعيت شهر) به طور كامل به اين صنعت وابسته مي باشد. جالب توجه است كه با مطالعه ضريب همبستگي بين خانوارهاي دائم شهر و ميزان كارگاه هاي گلاب گيري درهر محله ، مشخص گرديد كه 81 درصد همبستگي وجود دارد و اين دركنترل مهاجرت بسيار تأثير دارد .

دومين بحث اساسي كه بايد مطرح گردد، سنجش ميزان كاركرد كارگاه ها و مقدارمصرف و توليد محصول گل و گلاب وديگرمحصولات وابسته و جنبي است . طبق نتايج به دست آمده از پرسشنامه ها مشخص گرديد كه ميزان مصرف كل گل با توجه به موقعيت اقليمي هرسال و تغييرميزان و توليد گل ، دررابطه مستقيم بوده ، وتغيير مي كند. اما با لحاظ كردن اين تغييرات و درنظر گرفتن ميانگين مصرف چند سال كارگاه ها مشخص گرديد كه به طورسالانه در شهرگل و گلاب قمصر800 تا 1000 تن گل محمدي براي گلاب گيري به مصرف مي رسد. درمطالعات دقيق تر درباره ميزان مصرف هر دستگاه گلاب گيري بايد گفت : اين مقدار به نوع كارگاه بستگي دارد؛ يعني كارگاه هايي كه داراي تنها يك يا دو دستگاه گلاب گيري هستند، به طور سالانه هر دستگاه حداكثر100 كيلوگرم مصرف دارد. ( دوره مصرف گل و موسم گلاب گيري دريك مقطع حداكثر45 روز تا دو ماه مي باشد) و كارگاه هاي داراي 3 دستگاه وبيش تر، به طورمتوسط 2500 تا 3000 كيلوگرم دريك دوره گلاب گيري ، گل مصرف مي كنند. البته ميزا ن دقيق تر اين مصارف بسته به موجود بودن وعرضه گل ، درصد عيار مورد نظر گلاب گيروحجم كاركرد هر كارگاه متغيراست ؛ به نحوي كه بعضي ازموارد كمتر از 2 تن براي هردستگاه دريك دوره مصرف دارند؛ ولي درمقابل برخي از كارگاه ها حتي تا 6 تن در يك دوره براي هردستگا ه مصرف دارند.

روش گلاب گيری صنعتی در قمصر
شهرقمصر، دياري كه خاستگاه و پرورشگاه عالي ترين نمونه گل ملي است ودر زمينه گلاب گيري سنتي بهترين روش گلاب گيري را درخود پرورانيده است ، درعرصه گلاب گيري صنعتي ومدرن نيزاولين نقطه اي است كه اين صنعت را به خود اختصاص داده است. اگرچه ما امروزه شاهد فعاليت 12 كارگاه گلاب گيري صنعتي درشهرستان هستيم ، اما اولين كارخانه گلاب گيري ايران ومنطقه و قمصرطي سالهاي 53 – 1354 با مطالعه گسترده كارشناسان بلغاري درحومه شهرقمصر(كيلومتر15 جاده قمصر- كاشان) مكان يابي گرديد. كارخانه گلچكان درسال 1355 به بهره برداري رسيد. اين كارخانه كه درقالب يك شركت گسترده كشت وصنعت ايجاد گرديد- چه در گذشته وچه دردهه اخير– مجهزترين ومدرن ترين كارخانه گلاب گيري ايران بود كه اساسا هدف ازايجاد آن ، توليد اسانس ازگل محمدي قمصروديگرگياهان دارويي تعريف شده است. اين شركت با برخورداري از4 ديگ صنعتي به ظرفيت 500 كيلوگرم گل درهر نوبت ، توانايي تهيه گلاب واسانس را از200 تن گل درطول سال داراست وطي دو دهه گذشته بعنوان بهترين توليدكننده اسانس ، تأمين كننده اصلي نيازبازارهاي عمده جهاني به ويژه اروپا، بوده است.

متأسفانه كارخانه مذكورطي چند سال گذشته با واگذاري به بخش خصوصي و به دنبال آن ورشكستي مالي وبا به جاي گذاشتن بدهي هاي فراوان ، كاملا تعطيل شد وجهت پرداخت حقوق ومزاياي حدود 20 كارگر آن ، بربهترين دستگاه هاي اسانس گيري تا وسايل آزمايشگاهي و... آن چوب حراج خورد. كارخانه اي كه با مديريت صحيح مي توانست با فروش اضافه توليد آب مقطر، هزينه پرسنلش را تأمين كند؛ حتي بخشي از ساختمان ها ي جديد آن تخريب و مصالح آن فروخته شد.

دومين كارخانه گلاب گيري صنعتي قمصربا نام گل ريز، در ورودي شهرقمصر و درسايت صنعتي آن شكل گرفته است. اين كارخانه كه وابسته به مديريت خصوصي است. از سال 1377 شروع به فعاليت نموده است. درمجموع كارخانه گل ريز ازهرنظرامكانات لازم جهت تهيه گلاب پاستوريزه را داراست ؛ از جمله وجود دو ديگ صنعتي باظرفيت 5/1 تن مصرف گل در شبانه روز ودستگاه هاي پاستوريزه ، بسته بندي و... . بسته به شرايط عرضه گل و فروش گلاب ، ازکل ظرفيت اين كارخانه بهره برداري نمي شود. براي نمونه درسال 80 با مصرف 80 تن گل تنها از40 درصد ظرفيت آن استفاده شده است.

در اينجا شايان ذكر است كه شركت تعاوني گلاب گيران قمصرجهت رفع مشكل پاستوريزاسيون گلاب سنتي به عنوان مانع اصلي در روند توليد و فروش گلاب به احداث يك كارخانه در سايت صنعتي قمصراقدام نموده است كه مراحل تكميل آن گذرانيده مي شود.

به غيرازموارد مذكور جديدا تعدادي از گلاب گيران حرفه اي قمصر با بهره گيري از تجربيات خود وتلفيق الگوي ديگ هاي سنتي وصنعتي ، به ساخت ديگ هاي نيمه صنعتي اقدام نموده اند كه براي تقطير 500 كيلوگرم گل درهرنوبت ظرفيت دارد. اين، يك روش جديد ومشخصي است كه با تعميم و گسترش آن مي توان به حجم توليد فوق العاده ا ي از نظركمي وكيفي دست يافت .

در پايان خاطرنشان مي شود كه خوشبختانه اگرچه كارخانه گلچكان به عنوان اولين ، مهم ترين ومجهزترين كارخانه گلاب گيري ايران د رنزديكي قمصرتعطيل شد، اما دستگاه هاي ويژه توليد اسانس آن را شركت توليدي بهين گلاب قمصرخريداري و بازسازي كرد و باز در اين زمينه برترين تكنولوژي توليد اسانس استاندارد در كشور، كه توان جواب گويي به بازارهاي اروپايي را دارد، در قمصرفعال مي باشد.

گلاب واسانس قمصر (ويژگی ها ودسته بندی)
از ديدگاه علمي گلاب به حاصل تقطير گل هاي سرخ (محمدي )(Rosa damasena – Mill ) تازه چيده شده با آب كه اسانس اضافي آن ازمحلول آبكي جدا شده است، اطلاق مي گردد. در مجموع گلاب خوب بوي خوش وطعم كمي تند وتلخ دارد و از نظرظاهري ، بي رنگ ،زلال ، بدون رسوب وماده خارجي وبوي ترشيدگي و داراي بوي ويژه گل محمدي مي باشد.

گلاب ازحيث درجه خلوص به چند دسته تقسيم مي شوند:

گلاب سنگين(درجه يك): گلابي است كه در 100 ميل ليترآن دست كم 35 ميلي گرم اسانس وجود داشته باشد ويا حداقل اسانس آن كم تر از25 ميلي گرم نباشد. به تعبيرمحلي گلابي است كه ازريختن 30 كيلوگرم گل مرغوب (قمصر)، واستحصال 40 ليترمحلول ازآن ، به دست مي آيد كه به آن گلاب 5 مني مي گويند.

گلاب سبك (درجه دو): گلابي است كه د ر100 ميلي ليترآن دست كم15 كيلوگرم گل واستحصال 40 ليتر محلول بدست مي آيد(5/2 مني). البته درقمصر بينابين اين دو گلاب ، گلاب متوسطي تهيه مي شود كه از ريختن 18 كيلو گرم گل و استحصال 40 ليتر محلول بدست مي آيد كه به آن گلاب سه مني مي گويند.

به غير از موارد مذكور، مي توان از انواع خاص گلاب باكيفيت هاي مختلفي كه با مقياسي محدود در قمصر گرفته مي شود، نيزنام برد.از آن جمله

گلاب دو آتشه : چنانچه پس ا زيكبار تقطير و گلاب گيري دوباره به جاي ريختن آب روي گل هاي ديگ ، گلاب به دست آمده قبلي رابريزيم ؛ يعني گلاب مجددا با گل تازه تقطير شود. به گلابي كه ازاين تقطير به دست آيد، گلاب دو آتشه گويند.

گلاب سه آتشه (سه گل ): چنان چه عمل گلاب گيري را براي بارسوم تكرار كنيم ، يعني گلاب دو آتشه را دوباره با گل تازه تقطير كنيم؛ به آن گلاب سه آتشه مي گويند. اين دو نو ع گلاب بسيار كم توليد مي شود واز حيث كيفيت و ميزان اسانس بي نظيراست؛ چه ، ادامه اين روندمنجر به اسانس گيري مي شود. در گذشته درقمصر به اين روش سنتي ، اسانس گيري مي شده است.

گلاب پس آب : درصورتي كه بعد ازعمل تقطير دوباره به تفاله هاي ديگ ، آب اضافه كنيم و ازتفاله هاي گل مجدا تقطير صورت پذيرد، گلاب به دست آمده را كه از كيفيت نازلي برخودار است پس آب گويند.

گلاب زيرعطري: گلابي كه با پارچ مخصوص تهيه مي شود و براي توليد آن به جاي گرفتن مثلا40 ليتر گلاب ا ز30 كيلوگرم گل ، درحقيقت 7 ليتر گلاب گرفته مي شود وبيش تر گرفتن عطر آن مطمع نظر است و بعد از آنكه عطر از پارچ خارج شود به گلاب زيرعطر ، گلاب زيرعطري مي گويند.

اسانس گل قمصر
آن چه درباره قمصر و كيفيت گل محمدي آن مي دانيم ، بيش ترمحدود به كيفيت گلاب ناب است ؛ در صورتي كه اساسي ترين تركيبي كه موجب اشتهار اين محصول شده است. ميزان فوق العاده اسانس گل قمصر است. البته دراين جا شايان ذكراست كه اسانس با عطر تفاوت دارد: بدين معنا كه عطر بخش پارافيني اسانس مي باشد. دراين خصوص به نقل از متخصصان اين امرآمده است: " درسالهاي 52- 1354 خورشيدي كارشناسان بلغاري كه روي گل سرخ محمدي بررسي مي كردند، دريافتند كه گل سرخ محمدي قمصردر سنجش با نمونه هاي هم گون درديگرنقاط كشورمان ا ز كيفيت چشم گير و برتر برخوردار است. از همين رو صنايع پيشرفته عطرسازي جها ن ، به ويژه كشورهاي اروپايي – كه ا ز فناوري هاي گسترده و بالايي براي تبديل آن به فرآورده عطر بهره مندند – به كاربرد اسا نس عطر گل محمد ي قمصر روي آوردند؛ به گونه اي كه همه ساله مقدار زيادي اسا نس توليدي به وسيله كشورهاي اروپايي از ايران خريداري مي شود. اين زمينه ( كيفيت اسانس قمصر) سبب گشته تاعطر و گلاب قمصر از ديربازهما نند فرآورده نامي ماندگار بماند."

بااين مقدمه ابتدا جهت شناخت دقيق اسانس قمصر، كلياتي درخصوص مفهوم ، ماهيت و استانداردهاي اسانس – براساس موازين مؤسسه استاندارد وتحقيقاتي صنعتي ايران- آورده مي شود.

تعريف : اسانس طبيعي گل سرخ محمدي از تقطير گل هاي سرخ محمدي (رزاداماسنا) ازتيره گل سرخيان باآب به دست مي آيد وماده اي روغني وفرار است.

ويژگي هاي فيزيكي : به صورت مايع كم و بيش متبلور با رنگ زرد روشن يا زرد مايل به سبز، داراي بو طمع ويژه گل سرخ محمدي و با نقطه انجماد 19 درجه سانتي گراداست.

اسانس اساسا داراي 2 بخش جامد ومايع است:

a. بخش جامد آن كه استئارپتن (Stearoptene ) نام دارد، بدون بو است و درگرماي 33 درجه سانتي گراد ذوب مي شود.

b. بخش مايع آن كه داراي بوي قوي و تندي به نام اولئوپتن (oleoptene ) است كه درساختارآن 40 تا75 درصد ژرانيول (Geraniol ) و20 تا 40 درصد سيترونلول (citronellol ) وجود دارد.

درمجموع براساس الگوي مؤسسه استاندارد ايران و طبق نمودار " كروماتوگرافي " ، مواد عمده اسانس استاندارد برحسب درصدعبارت است از:

سيترونلول 30% ، نرول 5/0% ، ژرانيول 5/0 % وفنيل اتيل الكل 5/1 %

ازمواد مذكور وحتي ديگرعناصراسانس ، بهترين الكل و ماده اي كه باعث خوشبويي آن مي شود " نرول " مي باشد. در مجموع گلاب استاندارد گلابي است كه در100 ميلي ليترآن 35 ميلي گرم اسانس موجود باشد و ازديدگاه ديگرطبق الگوي مؤسسه استاندارد ، بهترين گل ، گلي است كه ازهر يك تن آن 250 گرم اسانس حاصل شود. باتوجه به قالب هاي فوق ، چه براساس تحقيقات كارشناسان بلغاري و چه بر اساس تجربيات مكرركارخانه ها ي اسانس گيري ، درحال حاضرازهرتن گل قمصر 250 گرم اسانس توليد مي شود. حتي دروضعيتي كه دقت و توجه بيش تري اعمال شود، مي توان ا ز850 كيلو گرم گل قمصر، 250 گرم اسانس به دست آورد . همچنين طبق نمودارهاي " كروماتوگرافي " تهيه شده در سال 80 درايران ، ازحيث ميزان تركيبات مختلف ، گلاب قمصر كاملا با الگوي استاندارد آن برابري مي كند.

نكته مهم اين كه ارقام با هيچ نقطه ديگري قابل مقايسه نيست؛ به نحوي كه طبق مشخصات منابع مذكور ، اسانس موجود در گل كامو 27 ، درگل نياسر 22 و در گل سده 18 ميلي گرم در100 ميلي ليتر است. كه قابل مقايسه بااسانس 35 ميلي گرم در100 ميلي ليتر گلاب قمصر نيست.

كاربردهای گل محمدی ، گلاب واسانس
گل برگ گل محمدي به علت داشتن مقداري تانن ، اسيد گاليك ، اسانس ، موادچرب ومواد رنگي ونيز داشتن اسيدآسكوربيك (ويتامين c ) درميوه آن ، غيرازكاربرد آن در تقطيرو تهيه گلاب و اسانس كه همگي ازفراوده هاي پايه اي و مهم هستند ازگل برگهاي آن براي تهيه مربا استفاده مي كنند.

از گذشته دور، در پزشكي سنتي اين گل همانند دارويي گياهي براي درمان بيماري هاي مختلف ازجمله اسهال مزمن ، دردهاي رماتيسمي ، ناهنجاري هاي خوني وگلودرد كاربرد داشته است. ميوه گل محمدي داراي 5/0 تا 7/1 درصد ويتامين " ث" است كه اين مقدار ويتامين " ث" به منشأ گياه ، محل كشت ، اقليم منطقه ، زمان جمع آوري و طريقه خشك كردن بستگي دارد. همچنين گل برگ هاي گل سرخ به سبب داشتن تانن ، قابض است و آن را به عنوان داروي قابض به كار مي برند. بخشي كه درتهيه گلاب و اسانس كاربرد دارد، همان گل برگ هاي گل محمدي است. دم كرده گل محمدي ، قليايي ا ست كه خون را آرام نموده ، نفخ و تشنج هاي شكم را مداوا مي كند. هم چنين دم كرده گل برگ ها در زدودن غم و اندوه ، تپش قلب و كم خوابي ونيز در رفع اسهال معمولي وخوني ، دل بهم خوردگي والتهاب مؤثر است. درگذشته ، گلاب در پزشكي سنتي ايران براي درمان دردهاي رماتيمسي قلبي ، تقويت اعصاب ، معده ، رفع پاره اي از سردردها ، دل بهم خوردگي ، بي هوشي و ... كاربرد فراواني داشته است. هم چنين از آن در پخت انوا ع شيريني ها ، بستني ، پختن غذا وتهيه شربت استفاده مي كردند. بيش ترين كاربرد گلاب درايران ، درآ يين هاي ديني، زيارتگاه ها ومكان هاي متبرك ، آيين هاي سوگواري و... بود ه ونيز درجشن ها و مناسبت هاي گوناگون ديگر است.

كاربرد اسانس
ازنظر دارويي اثر تحريكي ملايم روي مخاط دهان ودستگاه گوارش دارد. مصرف اسانس ها بعدازغذا به عنوان داروي ضد نفخ و براي برطرف كردن نفخ روده اي وهمچنين براي جلو گيري ازعوارض حاصل از خوردن مسهل مفيد است. هم چنين به عنوان بخور درناراحتي هاي تنفسي نيز كاربرد دارد. اسانس ها باعث ايجاد تحريك و التهاب روي پوست مي شود؛ بدين سبب در آرام كردن دردهاي عصبي ورماتيسمي به كاربرده مي شود. هم چنين اسانس ها درمعطركردن داروها وغذاها نيزاستفاده مي شود. از سويي ديگر، مصرف بيش ا زحد اسانس باعث تهوع،اسهال وتحريك دستگاه گوارش و دستگاه ادراري مي گردد. هم چنين ممكن است باعث مسموميت وتشديد بيماري هاي تنفسي شود ويا باعث تشنج گردد.

---

منبع: سایت ملی شهر قمصر