امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«لا ینفع اجتهاد بغیر تحقیقٍ.»
«هر تلاشی که در آن تحقیق(1) و حقیقت جویی نیست، بهره ای ندارد.»
معجم الفاظ غرر الحکم، ص 249

راه برین کدام است؟

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«لا سنّة أفضل من التّحقیق.»
«هیچ راهی برتر از تحقیق و حقیقت جویی نیست.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 249

عمل برتر

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«لا عمل کالتّحقیق.»
«هیچ کاری چون تحقیق و حقیقت جویی نیست.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 249

قلم، نخستین آفریده خدا

امام صادق ـ علیه السلام ـ :
«أوّل ما خلق اللّه القلم فقال له: اکتب فکتب ما کان و ما هو کائن الی یوم القیامة.»
«قلم نخستین آفریده کردگار است. به او فرمود: بنگار، و قلم آنچه را بود و تا روز رستخیز خواهد بود، همه را در نوشتار آورد.»
تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 398

نخستین قلمزن که بود؟

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«یا أباذرّ أربعة من الأنبیاء سریانیّون: آدم و شیت و أخنوخ (و هو ادریس و هو أوّل من خطّ بالقلم) و نوح ... .»
«ای ابوذر! چهار تن از پیامبران سریانی اند: آدم و شَیت و اُخنوخ و نوح، و اُخنوخ همان ادریس است که نخستین بار با قلم نوشت.»
بحارالانوار، ج 11، ص 32

پژواک قلم تا کجا که نمی رسد!

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«تلاث تخرق الحجب و تنتهی الی ما بین یدی اللّه: صریر أقلام العلماء و وطی أقدام المجاهدین و صوت مغازل المحصنات.»
«سه بانگِ طنین انداز است که پرده ها را می درد و پژواک آن در نهایت به خدا می رسد: بانگ قلمهای دانشمندان؛ بانگ قدمهای مجاهدان؛ و بانگ چرخ بافندگی زنان پاکدامن.»
تفسیر نمونه، ج 24، ص 377

چرا زکات دست خود نمی دهی؟

امام صادق ـ علیه السلام ـ :
«... زَکوة الید البذل و العطاء و السّخاء بما أنعم اللّه علیک به و تحریکها بکتبه العلوم و منافع ینتفع بها المسلمون فی طاعة اللّه تعالی ... .»
«زکات دست، بذل و دهش و بخشش است از نعمتهایی که خدا به تو ارزانی داشته است و جنباندن آن است به نگارش دانشها و بهره هایی که مسلمانان از آن در راه فرمانبری خدای بزرگ بهره مند شود.»
سفینة البحار، ج 2، ص 461

مرکب دانشوران، از خون شهیدان برتر است

امام صادق ـ علیه السلام ـ :
«اذا کان یوم القیامة جمع اللّه عزّ و جلّ النّاس فی صعیدٍ واحدٍ و وضعت الموازین فتوزن دماء الشّهداء مع مداد العلماء فیرجح مداد العلماء علی دماء الشّهداء.»
«آن گاه که روز رستخیز شود، خدای بزرگ همگان را در یک سرزمین گرد آورد و ترازوهای ارزش سنج در پیش نهد. چون خونهای شهیدان با مرکب قلم دانشمندان به سنجش آید، مرکب قلم دانشمندان بر خونهای شهیدان برتری یابد.»
من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 398

فرهنگ مکتوب و این همه پاداش!

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«المؤمن اذا مات و ترک ورقةً واحدةً علیها علمٌ تکون تلک الورقةُ یومَ القیامة ستراً فیما بینه و بین النّار و أعطاه اللّه تبارک و تعالی بکلّ حرفٍ مکتوبٍ علیها مدینةً أوسع من الدّنیا سبع مرّاتٍ.»
«مؤمن چون از دنیا رود و برگه ای حاوی دانش از خود بر جای نهد، این برگه در روز رستخیز، میان او و آتش دوزخ پرده ای شود. و خدای خجسته و بزرگ برای هر حرفی که بر آن برگه نوشته شده باشد، شهری به فراخناکی هفت گیتی به وی بخشد.»
بحارالانوار، ج 2، ص 144

ای قلمزنان! به کدامین راه می روید؟

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«یؤتی بصاحب القلم یوم القیامة فی تابوت من نار یقفل علیه بأقفال من نار فینظر قلمه فیما أجراه فان کان أجراه فی طاعة اللّه و رضوانه فکّ عنه التّابوت، و ان کان اجراه فی معصیة الله هوی فی التابوت سبعین خریفاً ... .»
«در روز رستخیز، قلمزن را در تابوتی آتشناک بیاورند که قفلهایی آتشناک نیز بر آن بسته باشند. آن گاه به قلمش بنگرند که در چه راه به کار بسته است. اگر در فرمانبری و خرسندی کردگار به کار بسته است، آن تابوت از او برگیرند؛ و اگر در فرمان نابری کردگار به کار بسته است، هفتاد خزان در آن تابوت به عذابش کشند.»
میزان الحکمه، ج 8، ص 266

بهشت، ارزانی نویسندگان

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«من مات و میراثه الدّفاتر و المحابر وجبت له الجنّة.»
«هر که از دنیا رود و میراثش دفترها و دواتها باشد، بهشت ارزانی اش باد.»
ارشاد القلوب، ص 176

در سایه سار قلم، زندگی زیباست

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«... القلم من اللّه نعمة عظیمة ولولا القلم لم یستقم الملک و الدّین و لم یکن عیش صالح.»
«قلم نعمت بزرگ پروردگار است؛ و اگر قلم نبود، سیاست و دیانتی استوار نمی شد و زیستن خوشی در روزگار نبود.»
مستدرک الوسائل، ج 13، ص 258

قلم، رمز جاودانگی

امام صادق ـ علیه السلام ـ :
«تأمّل یا مفضّل! ما أنعم اللّه [به علی الانسان] ... الکتابة الّتی بها تقیّد أخبار الماضین للباقین و أخبار الباقینَ للآتین و بها تخلد الکتب فی العلوم و الآداب و غیرها ... .»
«بیندیش ای مفضّل! از نعمتهای الهی بر آدمی "نوشتن" باشد که رخدادهای گذشتگان را برای بازماندگان و رویدادهای زندگان را برای آیندگان به بند می کشد و به قلم کتابهای علمی و اخلاقی و جز آن جاودانه می شود.»
مستدرک الوسائل، ج 13، ص 258

نوشتار، برتر از گفتار است

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«رسول الرّجل ترجمان عقله و کتابه أبلغ من نطقه.»
«پیک آدمی نمایانگر خِرَد اوست و نوشتار آدمی رساتر از گفتار اوست.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 961

نشانِ فرزانگی

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«کتاب المرء معیار فضله و مسبار نبله.»
«نوشتار هر کسی نشان از فرزانگی اش دارد و میزان فرهیختگی اش را می نمایاند.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 960

بر کرانه قلمت چه جلوه گر است؟

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«عقول الفضلاء فی أطراف أقلامها.»
«خردورزیهای فرهیختگان بر کرانه قلمهایشان جلوه گر است.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 939

کیفیت نوشته ات، نشانه عقل توست

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«ثلاثة تدلّ علی عقول اربابها: الرّسول و الکتاب و الهدیة.»
«سه چیز نمودار خرد خردمندان است: پیک، نوشتار و ارمغان.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 961

فرصت از دست مده که پشیمان می شوی

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«اکتبوا العلم قبل ذهاب العلماء و انّما ذهاب العلم بموت العلماء.»
«دانشها را مکتوب کنید پیش از آنکه دانشوران از دست روند، که با از دست رفتن دانشوران، دانش نیز از دست رود.»
میزان الحکمة، ج 8، ص 324

تا نوشته ات باقی است، پاداش تو هم جاری است

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«من کتب عنّی علماً أو حدیثاً لم یزل یکتب له الأجر ما بقی ذلک العلم و الحدیث.»
«هر که دانش یا سخنی از من نگاشته است، پاداش او نیز هماره نگاشته شده است تا هنگامی که آن دانش و سخن بر جا مانده است.»
میزان الحکمة، ج 8، ص 325

خوشا آنان که دائم در کتاب اند!

امام صادق ـ علیه السلام ـ (به مفضّل فرمود):
«اکتب و بثّ علمک فی اخوانک فان متّ فأورث کتبکَ بنیکَ فانّه یأتی علی النّاس زمان هرج لا یأنسون فیه إلاّ بکتبهم.»
«دانش خویش را به نگارش درآر و در میان برادرانت گسترده دار؛ و چون مرگت فرارسد، نگاشته های خویش را برای فرزندانت به ارث گذار که مردمان را روزگاری پریشان در پیش است که در آن به جز نوشتار همدمی ندارند.»

تویی دلارام من!

امام صادق ـ علیه السلام ـ :
«القلب یتّکل علی الکتابة.»
«دل با نگارش مطمئن می شود.»
الکافی، ج 1، ص 52

بنویس و بر جای نه!

امام حسن ـ علیه السلام ـ (به فرزندان خود و فرزندان برادر خود فرمود):
«... فتعلّموا العلم فمن لم یستطع منکم أن یحفظه فَلْیکتْبهُ وَلْیَضَعْهُ فی بیته.»
«دانش فراگیرید؛ و هر که از شما حفظ آن را برنتابد، دانش به نگارش آرد و در خانه خود نگه دارد.»
بحارالانوار، ج 2، ص 52

دانش در بند نگارش کِش!

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«قیّدوا العلم بالکتاب.»
«با نگارش، دانش را در بند خویش کشید.»
تحف العقول، ص 36

بی نام تو نامه کی کنم باز؟

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«کلّ کتابٍ لا یبدأ فیه بذکر اللّه فهو أقطع.»
«هر نگاشته که یاد کردی از کردگار در آغازش نباشد، ناتمام است.»
مستدرک الوسائل، ج 8، ص 434

با خط زیبا بنویس: «بسم الله ...»

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«من کتب "بسم اللّه الرّحمن الرّحیم" فجوّده تعظیماً [للّه] فقد غفر [اللّه] له.»
«هر که "بسم الله ..." را با خط خوش نگارد تا بزرگی خدا را پاس دارد، خدا نیز وی را ببخشاید.»
مستدرک الوسائل، ج 8، ص 433

به پُر برگی کتابت نناز! به پُرباری کتابت بناز!

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«أحمق الناس من حشی کتابه بِالتُّرّهات ... .»
«هر که نوشتار خویش با یاوه نگاریها انباشته کرده است، نابخردترین مردم است.»
مستدرک الوسائل، ج 11، ص 322

چرا نوشته هایت را دسته بندی نمی کنی؟

امام باقر ـ علیه السلام ـ (به نویسنده نوشته هایشان فرمود):
«أن یصنع هذه الدّفاتر کراریس و قال علیه السلام: وجدنا کتب علیّ ـ علیه السلام ـ مدرّجة.»
«این دفترها باید دسته بندی شوند که ما خودمان نوشته های علی ـ علیه السلام ـ را نیز تقسیم بندی شده دیدیم.»
مستدرک الوسائل، ج 17، ص 293

همراه خود چرا قلم نداری؟

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ (به کسی که برخی از کارهایشان را به وی می گفتند و او می نوشت، فرمود):

«ضع القلم علی أذنک فهو أذکی لِلْمُمْلی.»
«قلم بر گوش خود بگذار که یادآورنده تر است این کار هر نگارنده ای را.»
بحارالانوار، ج 73، ص 50

قلم به داد حافظه می رسد!

(مردی از انصار هماره در مجلس پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ حضور می یافت و احادیثی را می شنید و شیفته آنها می شد، ولی نمی توانست آنها را حفظ کند. مشکل خود را به پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ عرض کرد. حضرت به او فرمود):
«استعن بیمینک (و أومأ بیده، أی خُطَّ).»
«یاری بجو از راست خویش (و حضرت به دست او اشاره فرمود که با آن بنویس).»
بحارالانوار، ج 2، ص 152

غلط نگوییم؛ غلط ننویسیم

امام صادق ـ علیه السلام ـ :
«أَعْرِبُوا حدیثنا فإنّا قومٌ فصحاءُ.»
«سخن ما را درست و شیوا بیان کنید، که ما از تبار شیوا سخنانیم.»
الکافی، ج 1، ص 52

چرا نمی نویسید؟!

امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«دخل علیّ أناس من أهل البصرة فسألونی عن أحادیث و کتبوها فما یمنعکم من الکتاب؟ أَما إِنَّکم لن تحفظوا حتّی تکتبوا.»
«مردمانی از بصره نزد من آمدند و سخنانی از من پرسیدند و همه آنها را نوشتند. پس چه چیز است که شما را از نوشتن بازداشته است؟ هان! تا به نوشتن رو نیاورید، به حفظ نوشته ها هم دست نمی یابید.»
بحارالانوار، ج 2، ص 153

خوش خط بنگار و فاصله هم بگذار!

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«ألق دواتک و أطل جِلفة قلمک و فرّج بین السطور و قرمط بین الحروف فانّ ذلک أجدر بصباحة الخطّ.»
«در دوات خویش لیقه(2) گذار و نوک قلم خویش دراز بدار و میان سطرها فاصله بگذار و حروف نزدیک به یکدیگر نگار که این چنین کار، زیبایی خط را سزاوار است.»
نهج البلاغه، سخن کوتاه 307

چرا نوشته هایت را بازنگری و بازنگاری نمی کنی؟

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«اذا کتبت کتاباً فأعد فیه النّظر قبل ختمه فإنّما تختم علی عقلک.»
«هرگاه چیزی نوشتی، باید که پیش از مُهر نمودنش دگربار در آن بنگری؛ چرا که بر خردورزی خویش مُهر پایان می زنی.»

کتاب، مایه آرامش دلهاست

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«من تسلّی بالکتب لم تَفُتْهُ سَلْوَةٌ.»
«آرامشی از دست نداده است آن که با کتابها آرامش به دست آورده است.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 961

هر کتابی، ترجمانی است

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«الکتاب ترجمان النّیة.»
«کتاب یک برگردان است از آنچه درون کتاب نگار است.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 960

گُلسرای دانشوران چیست؟

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«الکتب بساتین العلماء.»
«کتابها گلسرای دانشوران است.»
معجم الفاظ غررالحکم، ص 961

این سخنگو کیست که در برابرت نیست؟

امام امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ :
«نعم المحدّث الکتاب.»
«کتاب، خوش سخنگویی است!»
معجم الفاظ غرر الحکم، ص 961

آینده را هم به تماشا بایست!

امام صادق ـ علیه السلام ـ :
«احتفظوا بکتبکم فَاِنَّکُمْ سوف تحتاجون الیها.»
«کتابهای خویش را نگاهبان باشید، که به زودی نیازمندشان شوید.»
الکافی، ج 1، ص 52

یک «چهل حدیث» نوشته ای؟

پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ :
«من کتب عنّی أربعین حدیثاً رجآءَ أن یغفر اللّه له غفر له و أعطاه ثواب الشّهداء.»
«هر کس چهل حدیث از من نگارد به آن امید که خدا او را بیامرزد، خدا نیز او را می آمرزد و پاداش شهیدانش می دهد.»
مکاتیب الرسول، ج 1، ص 361

پى‏نوشت‏ها:
1) اگرچه تحقیق، به معنای مطلقِ حقیقت جویی است، اما از آن رو که پژوهش علمی نیز نوعی کشف حقیقت است، تحقیق به معنای عام کلمه شامل پژوهشهای علمی نیز می شود.
2) «لیقه» چیزهایی همچون ابریشم و نخ و موی است که در دوات می گذارند و مرکب بر آن می ریزند تا مرکب «لایق» و شایسته نوشتن شود.