اشاره:
یكم:
توجه به موسیقی، مذهبی و آیینی ایران و گردآوری و ثبت آن به دو دلیل
عمده اهمیت دارد. نخست، پیشینه آن به عنوان یك فرهنگ شفاهی مهم كه
هم از تنوع و رنگارنگی چشمگیری برخوردار و هم لایه‌های مختلفی از حیات
معنوی و اجتماعی گذشته و حال این سرزمین در آن قابل مشاهده است. دوم،
خطر فراموشی به دلیل وارد آمدن آسیبهای جدی بر پیكره هنر شفاهی
فراموشی یا استحاله بسیاری از آیینها و جایگزین شدن نمونه‌های بی‌ریشه و
فاقد اصالت به جای نمونه‌های قدیمی در این راستا قرار می‌گیرد. موسیقی
عاشورایی به شدت در معرض تأثیرپذیری از ترانه‌های روز و موسیقی عبادی
در معرض هضم شدن در خصوصیات و فواصل موسیقی عربی قرار گرفته‌اند و این
در حالی است كه آخرین حلقه‌های سلسله راویان قدیمی این موسیقی ـ
به‌‌سانِ سایر نمونه‌های فرهنگ شفاهی هر روز در حال پاره شدن است. امروز
فصل بر گریزان فرهنگ شفاهی ایران است!
دوم:
روشهای عملی تداوم هر مذهب یا مكتب قائم به انجام آیینها و مناسك
بوده و هست. موسیقی و ادبیات در میان سایر هنرها ارتباط بیشتری با
مذاهب و مكاتب داشته‌اند وموسیقی توأم با متن، مهم‌ترین وسیله برای
یگانگی و هماهنگی برگزاركنندگان آیینها بوده است. نقش موسیقی و ادبیات
در اجرای آیینهای مذهبی در میان همه ملل به خصوص ملل آسیا چنان با
اهمیت بوده كه بی‌وجود این دو «موسیقی و ادبیات» هیچ آیینی به انجام
نمی‌رسیده است. به همین دلیل است كه موسیقی قدسی،مذهبی و آیینی در
میان همه ملتها به ویژه فرهنگهای آسیایی، مهم‌ترین و وسیع‌ترین بخش از
موسیقی آن فرهنگها می‌باشد. تسلط این جنبه تا آنجاست كه در نمونه‌های
دیگر موسیقی كه عملكرد مذهبی و آیینی آشكار ندارند نیز اساطیر، اسوه‌ها و
مضامین مذهبی به عیان حضور داشته و مشاهده می‌شوند.
سوم:
موسیقی قدسی، مذهبی و آیینی ایران
ادیان، مذاهب و مكاتب موجود در ایران، هر كدام دارای موسیقی آیینی و
مذهبی مخصوص به خود هستند. مذاهب مختلف اسلامی اعم از شیعه یا سنّی و
شاخه‌های مختلف آنها هر كدام به فراخور اعتقادات ونیازهای آیینی خویش
از موسیقی بهره می‌جویند. فرقه‌ها و شاخه‌های مختلف مسیحی و نیز اقوامی
مانند ارمنیها و آسوریها كه از نخستین گروندگان به مسیحیت به شمار
می‌روند نیز هر كدام از موسیقی ویژه‌ای در آیینهای خود استفاده می‌كنند
پیروان آیین مزدایی و دین زرتشتی نیز كماكان در انجام مراسم دینی خود
از موسیقی آوازی بهره می‌جویند.
از آنجا كه موضوع این نوشته، موسیقی قدسی ـ مذهبی اسلامی است از طرح
موضوعات مرتبط با موسیقیهای قدسی ـ مذهبی مسیحی، یهودی و زرتشتی صرف
نظر كرده و فقط به اجمال به موسیقی قدسی، مذهبی و آیینی اسلامی
پرداخته می‌شود. این موسیقی به چند دلیل حائز اهمیت است:
ـ در مقایسه با موسیقی مذهبی سایر اقلیتهای دینی در ایران از كمی‍ّت،
كیفی‍ّت و تنوع بیشتری برخوردار است.
ـ بخش مهمی از رپرتوارِ عمومی موسیقی ایران راشامل می‌شود.
ـ به خاطر مضمون و كاركرد خود، بخش قابل توجهی ازموسیقی آیینی این
سرزمین است.
ـ در بررسی این موسیقی، توجه به سایر شاخه‌های فرهنگی ـ هنری مانند
ادبیات، درام،حماسه، اسطوره، نمایش، آرایش صحنه، لباس، نگارگری،
زبان، لهجه و گویش و... اجتناب ناپذیر است.
موسیقی آیینی و مذهبی اسلامی را می‌توان با توجه به محتوا و عملكرد آن
به چند دسته اصلی تقسیم كرد:
ـ عاشورایی
ـ عبادی
ـ تعزیه
ـ صوفیانه، عارفانه و خانقاهی
از میان چهار گروه فوق، موسیقی عاشورایی و تعزیه فقط به مذهب شیعه
تعلق دارند. در عین حال موسیقی عبادی و تا حدودی خانقاهی نیز در مذهب
شیعه رواج داشته و دارد. ام‍ّا موسیقی مذهبی سایر فرق اسلامی ـ جز شیعه
ـ تنها به موسیقی عبادی و صوفیانه و خانقاهی محدود است.
الف ـ موسیقی عاشورایی
موسیقی عاشورایی یكی از شاخص‌ترین نمونه‌های موسیقی مذهبی ایران
به شمار می‌رود. نوحه در انواع مختلف، شاخص‌ترین چهره موسیقی عاشورایی
است. همراه با نوحه معمولا" چند نوع مراسم نمادین انجام می‌شود كه
شامل سینه‌زنی، زنجیرزنی، سنگ‌‌زنی و... است. تأثیر و حضور نغمه‌های
بومی در نوحه‌ها و مرثیه‌ها و حضور قدیمی‌ترین آهنگهای یارانی در میان
نوحه‌ها و مرثیه‌ها از جمله ویژگیهای این بخش از موسیقی مذهبی اسلامی در
ایران است.
اگر چه موسیقی عاشورایی در شكل غالب دارای متن بوده و با كلام است،
اما در این بخش از موسیقی از سازهای مختلفی كه بیشتر در گروههای خود صدا
(ایدیوفون)، پوست صدا (ممبرانوفون) و هواصدا (آیروفون) قرار می‌گیرند نیز
استفاده می‌شود. از آن جمله است: سنج، كرب، زنجیر و... از گروه خود
صداها. نقاره، دهل، طبل، دمام و... از گروه پوست صداها. كرنا، سرنا، بوق
صدفی، بوق برنجی، نی لبك و... از گروه هواصداها. براساس مشاهدات،
سازهای زهی نقش مستقیمی در همراهی یا اجرای موسیقی عاشورایی ندارند.
ب ـ موسیقی تعزیه
موسیقی، متن و نمایش، سه عنصر جداییناپذیر تعزیه را تشكیل
می‌دهند. موسیقی تعزیه را می‌توان در دو عرصه موسیقی آوازی و
موسیقی‌سازی مورد مطالعه قرار داد. ام‍ّا متذكر می‌شویم كه جنبه اصلی
موسیقی تعزیه، موسیقی آوازی است. ردیف دستگاهی و موسیقیهای نواحی
ایران محتوای اصلی موسیقی آوازی تعزیه را تشكیل داده‌اند. به جز
آوازهای انفرادی، همسرایی، رسیتاسیون (مكالمات آوازی ـ گفتار موسیقی)،
نقالی و... نیز از جمله شیوه‌های مختلف آوازی در تعزیه می‌باشد.
ج ـ موسیقی عبادی
برخلاف موسیقی عاشورایی وتعزیه كه به مذهب شیعه اختصاص دارند،
موسیقی عبادی درمیان همه مذاهب و فرق اسلامی اعم از شیعه و سنّی
(حنفی، شافعی، مالكی و حنبلی) رواج دارد. موسیقی عبادی اسلامی از
اهمیت بسیاری برخوردار بوده و ویژگیهایی به قرار زیر دارد:
1ـ جملگی دارای مضمون و محتوای نیایشی هستند.
2ـ تمام نمونه‌های این موسیقی، آوازی و دارای متن است. برخی از
نمونه‌های این موسیقی از جمله آنچه به آیین رمضان اختصاص دارد گاه
بدون آواز و توسط ساز به اجرا در می‌آید.
3ـ اجرای این نوع موسیقی همراه با آرامش، تمركز، تفكر و مراقبه است.
4ـ برخی از نمونه‌های این نوع موسیقی با برخی از نمونه‌های موجود در
آوازهای مذهبی زرتشتی و سلسله یارسان قابل مقایسه است.
5ـ بخش قابل توجهی از موسیقی عبادی توسط مردم عادی اجرا می‌شود.
نمونه‌های مختلف این موسیقی شامل تلاوت قرآن كریم، اذان، ذكر،
مناجات، زیارت‌نامه، مدح،منقبت، ورد، دعا و نیایش می‌باشد. بررسی این
بخش از موسیقی ایران از جهات مختلف حائز اهمی‍ّت است. جنبه كیشی ـ
آیینی بسیاری از نمونه‌های موسیقی عبادی و اجرای بخشهایی از این
رپرتوار توسط مردم عادی ـ نه مجریان حرفه‌ای ـ باعث شده تا این بخش
از موسیقی ایران از گزند حوادث بیشتر مصون بماند.
دـ موسیقی صوفیانه، عارفانه و خانقاهی
عرفان و تصوف ایرانی یكی ازشیوه‌های خاص تفكر و جهان‌بینی است و
نه روشی خاص از تزه‍ّد و ثواب‌‌جویی اُخروی یا تلقی مخصوصی از نحوه
زندگانی اجتماعی. پس اگر تصوف را در شمار جریانات دینی و مذهبی
می‌گذاریم، فقط برای تمایل روشنی است كه صوفیه به اجرای وظایف دینی
دارند و هم چنین از باب تلقی خاص آنهاست نسبت به مسایل دینی، نه از
لحاظ آنكه آنها یك فرقه از فرق مذهبی اسلام، مانند معتزله، اشعریه،
شافعیه، حنفیه و غیره هستند. اگر هدف نهایی تصوف «توانایی نفس به
معرفت حق» باشد، همه فرقه‌های صوفیانه نیز با همین هدف تشكیل شده و
فعالیت كرده‌اند و موسیقی آنها نیز در نهایت به سیر در چنان فضایی
می‌پردازد.
«سماع» یكی از مهم‌ترین جریانات خانقاهی است كه درتاریخ تصوف ایرانی
بدان باز می‌خوریم. سماع در میان صوفیه، واردی از واردات حق تلقی
می‌شد. ذوق نازك‌بین ایرانی توانست اسلام را جدای از شیعه، از دریچه
تصوف نیز بنگرد. ساز و آواز و «ذكر» بخش جداییناپذیر مناسك صوفیانه است.
نخستین تظاهرات صوفیانه شیعیان ایرانی با استقلال طلبی و تشكیل مراكز
قدرت همراه بود. از جمله فرقه‌های صوفیه شیعی مذهب می‌توان از سلسله
صوفیه صفویه (از پیروان شیخ صفی‌الدین اسحق اردبیلی ـ م 735) و سلسله
نعمه‌اللهیه (منسوب به امیر سیدنورالدین نعمه‌الله بن میرعبدالله ـ م
834) نام برد. وجود این سلسله اخیر در سده نهم هجری از علل و اسباب
مؤثر در نشر تشیع در ایران بود. سلسله نوربخشیه نیز از جمله صوفیان شیعی
مذهب بود كه در این دوره مشهور بود.
سلسله نقشبندیه نیز در سده‌های هشتم و نهم هجری در ماوراءالنهر، ایران و
برخی نواحی دیگر از اقتدار زیادی برخوردار بود. مؤسس این سلسله خواجه
بهاءالدین نقشبند(م.791) بود. این سلسله امروزه در نواحی كردستان،
كرمانشاهان، بلوچستان، تركمن صحرا، خراسان و... پیروانی دارد. پیروان
این سلسله هم‌چنین در كشورهایی چون پاكستان، افغانستان، تركیه، عراق،
سوریه و... نیز زندگی می‌كنند.
سلسله قادریه نیز در سده نهم هجری از اقتدار زیادی برخوردار بود. پیشوای
این سلسله محی‌الدین عبدالقادر گیلانی (م.560) می‌باشد. پیروان این
سلسله امروزه در ایران در نواحی كردستان، كرمانشاهان، بلوچستان و...
زندگی می‌كنند. پیروان سلسله قادریه علاوه بر ایران، از هند تا شمال
آفریقا و شرق اروپا پراكنده‌اند.
سلسله یارسان (اهل حق) نیز كه مبانی اعتقادی آن از قبل وجود داشت، در
سده هفتم هجری توسط سلطان صحاك (اسحاق، اسحق) پایه‌گذاری شد. تجمع
اصلی پیروان این سلسله در ایران ناحیه كرمانشاهان و لرستان ونیز
كشورهای تركیه، عراق، سوریه و.. است.
امروزه در ایران سلسله‌های قادریه، نقشبندیه، یارسان (اهل حق) و نعمت
اللهیه در نواحی مختلف پیروان قابل توجهی دارند. علاوه بر این، چند
سلسله و جریان دیگر چون نوربخشیه، چشتیه، سهروردیه، چهل تنان و...
نیزبه صورتهای مختلف به فعالیت مشغول هستند.
پژوهش در آوازها، نغمه‌ها و ذكرهای سلسله‌های مختلف صوفیانه ایران از نظر
موسیقی، تاریخ، مناسك و اعتقادات از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشد.
مطلب را به همین‌جا خاتمه می‌دهم و یك‌بار دیگر متذكر می‌شوم كه امروز
فصل برگریزان فرهنگ شفاهی ایران است و به همین خاطر، جُست‌وجو،
گردآوری و ثبت نمونه‌های موسیقی قدسی، مذهبی و آیینی ایران از اهمیت
فوق‌العاده‌ای برخوردار می‌باشد. انجام این‌كار مهم نیازمند اراده، سعی،
حوصله و كار طاقت‌‌فرسای موسیقیدانان آشنا به این حوزه و همكاری، حمایت
و اراده سازمانهای مسئول در ایران است. این جست‌وجو جدای از آنكه غبار
ازچهره واقعی موسیقی قدسی، مذهبی و آیینی ایران برمی‌دارد و نسل امروز
و فردای این سرزمین را با سنتها و میراثهای با ارزش فرهنگی آشنا می‌سازد،
به خاطر ویژگیهای منحصر به فرد این فرهنگ و این موسیقی، هوی‍ّت و
فرهنگ ایران را در میان سایر كشورهای جهان به تماشا می‌گذارد.
منابع
1ـ مطالب مربوط به سلسله‌های صوفیانه
شیعی مذهب و نیز سماع اقتباسی است از: ذبیح‌الله صفا، مقدمه‌ای بر
تصوف.
2ـ این نوشتار گزیده‌ای است از سخنرانی نگارنده (موسیقی، مذهب، آیین و
عرفان در فرهنگهای سنتی ایران) در جشنواره موسیقی مقدس، برلین، خانه
فرهنگهای جهان، آذر 1381 و محمدرضا درویشی. از میان سرودها و سكوتها.
مقاله موسیقی آیینی و مذهبی ایران. تهران، ماهور، 1380.
منبع:
سوره مهر
