مقدمه
روان‏شناسی یا رفتارشناسی را دانش بررسی رفتار موجود زنده گفته‏اند. " 1 " در چارچوبه این تعریف کلیه حرکات، سکنات و اعمال یک فرد می‏تواند تحت عنوان روان‏شناسی آن رفتار نامگذاری شود؛ مثل روان‏شناسی خجالت، روان‏شناسی عصیان و غیره. بر این مبنا کالبدشکافی روانی وقف، بررسی چرایی و چگونگی یک نحوه خاص رفتار (وقف) و نیت‏شناسی آن را در برمی گیرد.
نیت، هدف‏گیری، جهت‏یابی یا مقصدی است که در هنگام عمل بر ذهن عمل‏کننده مستولی است " 2 " بنابراین ارزش تصمیم و اقدامِ هدف‏دار به ارزش هدفی که انسان را تحریک و وادار به اقدام کرده و به انگیزه زیربنایی مغز و روان او باز می‏گردد. " 3 " در هر دو مورد برای تحلیل و توجیه عمل وقف می‏توانستیم به نظریه‏های گونه‏گون علم روان‏شناسی توسل جوئیم.
نظریه ویل‏دورانت: این نویسنده در کتاب مشهور لذّات فلسفه خصایص و ویژگیهای بارز شخصیتی افراد را در سنین مختلف به این صورت طبقه‏بندی کرده است: " 4 ".
این خصایص کم و بیش در مورد کلیه افراد سنین موردنظر صادق است.
اریک اریکسون نیز تقریبا همین تقسیم‏بندی را از خصایص روانی افراد ارائه می‏کند. " 5 " وجه مشترک این تقسیم‏بندی‏ها در حقیقت ارائه ملاکی مؤثر برای تجزیه و تحلیل رفتار آدمیان است.
نکاتی که ویل‏دورانت در مورد خصایص افراد مسن جامعه ذکر می‏کند در بسیاری از موارد به‏عنوان خصایص اکثر واقفین مصداق دارد؛ چرا که در مطالعه وقفنامه‏ها به این نکته آگاهی می‏یابیم که معمولاً واقفین در سنین بالای عمر، مال و دارایی خود را وقف نموده‏اند؛ مثلاً در وقفنامه‏ها می‏خوانیم: واقف «در حالت صحت عقل و کمال شعور» مال خود را وقف نموده است. در وقفنامه مدرسه نوریه اصفهان درباره واقف آمده است: «... همیشه به صفات کمال موصوف بوده و الحال که سن شریفش پنجاه و دو که حد کمال، رسیده کمالی دیگر یافته و...» این همه مؤیّد این مدعاست که بسیاری از واقفین مراحل جوانی و میانسالی خود را طی کرده و به‏زعم ویل‏دورانت از مرحله بازی و کار گذشته و در مرحله استراحت دست به وقف اموالشان زده‏اند، و این امری کاملاً منطقی و طبیعی است.
با توجه به نظریه یادشده، واقفین معمولاً کسانی هستند که
1ـ در مرحله میانسالی و پیری هستند.
2ـ نه غریزه و استقرا، بلکه برهان و پختگی عقل و منطق بر شخصیت آنها حاکم است.
3ـ از مرحله هنر و دانش گذشته و دین و حکمت مبنای عمل و رفتار آنهاست.
4ـ این حاکمیت دین و حکمت می‏تواند علاوه بر تسلط عقل منبعث از محافظه‏کاری و دوراندیشی باشد.
البته این خصایص لزوما در مورد همه واقفین صدق نمی‏کند و چه ‏بسا واقفانی بوده‏اند که به علت موقعیت ویژه سیاسی و اقتصادی در سنین جوانی مال و دارایی خود را وقف نموده‏اند؛ مانند بعضی از پادشاهان سلسله صفویه بزرگان سیاست.
نکته دیگر اینکه نظریه ویل‏دورانت در مورد خصایص فردی حاکم بر افراد است و در مورد انگیزه‏ها و عواطف سخنی نمی‏گوید؛ در حالی‏که انگیزه‏ها و عواطف هستند که خصایص بارز شخصیتی هر فرد را تعیین می‏کنند. برای ادراک بهتر موضوع، نظریه طبقه‏بندی نیازهای آدمی را که آبراهام مزلو بیان نموده شرح می‏دهیم:
نظریه آبراهام مزلو: وی معتقد است «انگیزه‏ها» (Motives) ـ یا «نیازها» ـ دلایل رفتار آدمی هستند؛ آنها موجب آغاز و ادامه فعالیت می‏شوند و جهت کلی رفتار یک فرد را معین می‏کنند. باید توجه داشت که اصطلاح نیاز (Need) در اینجا به معنی ضرورت آنی یا خواست عاجل نیست و معنی آن صرفا چیزی است که در درون فرد او را به عمل وادار می‏کند. " 6 ".
مزلو در یک چارچوب نظری به توضیح نیازهای آدمی می‏پردازد. به‏زعم وی نیازهای آدمی از لحاظ اهمیت دارای مراتبی هستند:
1ـ نیازهای فیزیولوژیک
2ـ نیازهای ایمنی (تأمین)
3ـ نیاز تعلق اجتماعی
4ـ نیاز احترام
5ـ نیاز تحقق خویشتن
به نظر مزلو این نیازها به‏عنوان محرک رفتاری در درون هر فردی موجودند؛ ضمن اینکه می‏توانند به‏عنوان یک نیاز جمعی مطرح شوند. این نیازها را می‏توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
1ـ نیازهای فردی مرتبط با خود (بقای ذات)
2ـ نیازهای فردی مرتبط با افراد تحت مسؤولیت فرد (بقای نوع)
مثلاً، نیاز به غذا در حالت گرسنگی فردی و کوشش برای ارضای آن یک نیاز طبقه اوّل است و نیاز به غذا برای زن و فرزندان و افراد تحت سرپرستی فرد و کوشش جهت ارضای آن جزو نیازهای طبقه دوم به‏شمار می‏آید. اینک به بیان رابطه این دو نوع نیاز با مسأله وقف می‏پردازیم:

انگیزه‏های فیزیولوژیک و ایمنی
انگیزه‏های فیزیولوژیک و ایمنی بین انسان و حیوان مشترک هستند. این انگیزه‏ها شامل نیاز تشنگی، نیاز امور جنسی، و بقای ذات و.. هستند. مزلو معتقد است در جوامع بشری، ارضای انگیزه‏های فیزیولوژیک نیاز حیاتی همه افراد است و این انگیزه‏ها زیربنای اولیه کلیه رفتارهای آدمی را تشکیل می‏دهند؛ در صورتی‏که انگیزه‏های فیزیولوژیکِ هر فرد برآورده شود، وی به دنبال ارضای سایر انگیزه‏ها خواهد رفت. همچنین، ترکیب نیازها در آدمیان با یکدیگر متفاوت است. برای یک نفر ارضای غریزه گرسنگی مهمترین انگیزه است و دیگری امنیت و سلامت از جنگ، امراض، بی‏ثباتی اقتصادی، عوارض طبیعی و غیره را نیاز اصلی خود می‏داند.
بدین‏ترتیب جایگزینی انگیزه‏ها تا آخرین انگیزه برای فرد ادامه می‏یابد و با توجه به وضعیت زندگی فرد، تغییر یافته، صعود یا نزول می‏کند.
انگیزه‏های فیزیولوژیک به عنوان انگیزه‏هایی ابتدایی و اوّلیه در قرآن مورد توجه قرار گرفته است:
«وَاللّه‏ُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَنا وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلوُدِ الْاَنعامِ بُیُوتا تَسْتَخِفّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ اِقامَتِکُمْ وَ مِنْ اَصوافِها وَ اَوْبارِها وَ اَشْعارِها اثاثا وَ مَتاعا اِلی حین.
وَاللّه‏ُ جَعَلَ لَکُمْ مِمّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ‏الْجِبالِ اَکْنانا وَ جَعَلَ لَکُمْ سرابیلَ تَقِیکُمُ الحَرَّ و سَرابیلَ تَقِیکُمْ بَاْسَکُمْ کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلّکُمْ تُسْلِمُونَ»
(نحل80 و 81)
و خدا برای سکونت شما (سکونت دایم) منزلهایتان را و برای سکونت موقت از پوست چهارپایان خیمه‏ها را برای شما قرار داد تا وقت حرکت و سکون سبک‏وزن و قابل انتقال باشد و از پشم و کرک و موی «شتر و گوسفند» اثاث منزل و اسباب زندگانی برای شما خلق فرمود تا در حیات از آنها استفاده کنید.
و خدا برای آسایش شما از گرما سایبانهایی «از درختان و سقف و دیوار و کوهها مهیا ساخت و از غارهای کوه برای شما پوشش و اتاقها قرار داد تا از سرما و گرما پناهی گیرید و نیز (از نباتات و کرم ابریشم و حیوانات) لباسی که شما را از گرمای آفتاب و سرمای زمستان بپوشاند خلق کرد و نیز برای آنکه در جنگ محفوظ مانید لباس آهن مقرر گردانید. این‏چنین نعمتهایی را خدا بر شما تمام و کامل کرد تا مگر مطیع و تسلیم امر او باشید.
و همچنین می‏خوانیم:
«فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذاالْبَیْتِ. اَلّذی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جوُعٍ وَ امَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ»
(قریش 4 و 3)
پس باید خدای یگانه را بپرستید که به آنها هنگام گرسنگی طعام داد و از ترس و خطر ایمنشان ساخت.
این آیات به نیاز آدمی در خصوص گرسنگی، تشنگی، گرما و سرما اشاره می‏نماید و نکته جالب توجه اینکه این نیازها در قرآن در کنار انگیزه بقای ذات آورده شده است؛ آنجا که خداوند به آدم می‏فرماید:
«فَقُلْنا یاآدَمُ اِنَ‏هذاعَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوجِکَ فَلایُخْرِجَنَّکُما مِنَ‏الجَنَّهِ فَتَشْقی. اِنَّ لَکَ اَلاّ تَجُوعَ فیها وَ لاَتعری.
وَاَنَّکَ لاتَظْمَؤْا فیها وَ لاتَضْحی. فَوَسْوَسَ اِلَیْه‏الشَّیطانُ قال یا آدَمُ هَلْ اَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الخُلدِ و مُلکٍ لایَبْلَی»
(طه، 120ـ117)
آن‏گاه گفتیم ای آدم محققا بدان که این شیطان با تو و همسرت دشمن است. مبادا شما را از بهشت بیرون آرد از آن پس به شقاوت و بدبختی گرفتار شوید. همانا برای تو در بهشت هرگونه غذا و لباس آماده است نه هرگز در آنجا گرسنه شوی و نه عریان مانی. و نه هرگز در آنجا به تشنگی و گرمای آفتاب آزار بینی. شیطان در او وسوسه کرده و گفت: ای آدم آیا تو را به درخت ابدیت و ملک جاودانی راهنمایی کنم؟

در تفاسیر درخت ابدیت و ملک جاودانی (سلطنتی که هرگز کهنه نمی‏شود) را بقا و تداوم نسل دانسته‏اند. مرحوم آیت‏اللّه‏ طالقانی در تفسیر پرتوی از قرآن، ملک جاودانی را تداوم نسل آدم می‏داند که به‏عنوان یک شجره طیبه از حضرت آدم شروع می‏شود و تا روز قیامت ادامه خواهد داشت. " 7 " به همین‏نحو می‏توان یکی از علل وقف نمودن مال و دارایی را توجه این افراد به نیازهای فیزیولوژیک نسل و فرزندان پس از خویش دانست؛ چرا که اکثر وقفنامه‏ها صراحتا بخشی از درآمد موقوفه را حق فرزندان واقف دانسته و حق تولیت را نیز اکثر واقفین بعد از خود برای فرزندان ذکور و اناث خود ـ نسل بعد از نسل ـ قرار داده و تعیین کرده‏اند؛ لذا این موارد درباره انگیزه‏های فیزیولوژیک قابل ذکرند:
1ـ این انگیزه‏ها از بدو خلقت آدمی در نهاد وی به ودیعه گذاشته شده است.
2ـ ارضای این انگیزه‏ها امری طبیعی و فطری است.
3ـ کوششها، اهداف و اعمال آدمی با توجه به این انگیزه‏ها قابل تفسیر و توجیه‏اند.
4ـ واقفین خیراندیش با وقف نمودن مال خود هم به ارضای انگیزه‏های فرزندان نسل بعد از خود پرداخته و هم ثواب اخروی برای خود خریده‏اند.
5 ـ واقفین خیراندیش به بقای نسل خود کمک نموده‏اند. بدین‏دلیل «وقف خاص»، عینی‏ترین نمود غریزه صیانت ذات و «وقف عام» عالی‏ترین نحوه ارضای انگیزه صیانت نوع است.
صیانت ذات در «غریزه پدری» نیز تجلی می‏نماید؛ زیرا عمر انسان محدود و حیات او فانی است و آدمی احیای وجود و بقای خود را در اولادش می‏بیند؛ بدین‏جهت می‏خواهد خود را در وجود فرزندانش زنده نگاهدارد و از این‏رو شاعر عرب فرزند صالح را بزرگترین نعمت خداوندی دانسته است:

نعمتهای الهی بر بندگان بسیار است و مهم‏تر و آشکارتر از همه فرزندان صالح و نجیب است. " 8 ".
و می‏بینیم که خداوند بر بسیاری از انبیای خود به‏واسطه اعطای ذریه صالح منّت گذارده است:
«وَلَقَدْ اَرْسَلنا رُسلاً مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ اَزْواجا وَ ذُرّیّةً»
(رعد، 38)
و پیش از تو رسولانی فرستادیم و همسران و فرزندانی برای آنان مقرر کردیم.
پیامبر گرامی اسلام می‏فرماید: «بهترین یادگار و میراثی که انسان از خود به جای می‏گذارد سه چیز است: صدقه جاریه (وقف) که اجر و مزدش به او می‏رسد، دانشی که بعد از او مورد عمل و استفاده واقع شود و فرزند شایسته‏ای که خیری در بر داشته باشد.» با توجه به این حدیث شریف سه مسأله می‏توان بیان کرد:
1ـ وقف اموال و ارزش علم و ذریه صالح در یک ردیف ذکر شده‏اند.
2ـ در طول تاریخ اسلام ارتباطی تفکیک‏ناپذیر بین وقف اموال، دانش و فرزند صالح وجود داشته است.
3ـ وقف اموال باعث دستیابی آدمی به دانش و فرزند صالـح می‏گردد؛ چرا که بسیـاری از واقفین خیراندیش اموال و دارایی خود را وقف ساختن مراکز علمی، مانند مـدارس و حـوزه‏های علمیـه نموده و بدین‏وسیلـه به بسـط و گسترش دانش کمک شایانی نموده‏اند. و از جهت دیگر فرزندان آنها به عنوان متولّی عهده‏دار حفاظت و تـداوم فعالیتـهای مدارس بوده‏اند و بسیاری از آنان به‏واسطه تماس با اهل علم به جرگه آنان پیوسته و در نتیجه هم ثواب خیری به علت وقف اموال نصیب پدرانشان شده و هم خود اهل علم گشته‏اند و به عنوان فرزندان صالحِ واقفین تداوم‏دهنده عمل حسنه پدران خود گردیده‏اند.

انگیزه اجتماعی (تعلق)
پس از آنکه نیازهای فیزیولوژیک و ایمنی تا اندازه‏ای ارضا شدند، نیازهای اجتماعی بر شخصیت آدمی مسلط می‏شود؛ چرا که انسان موجودی اجتماعی است. اغلبِ افراد دوست‏دارِ رابطه متقابل با دیگران هستند. و دوست دارند در وضعی قرار بگیرند که مورد علاقه و پذیرش دیگران واقع شوند. " 9 " انگیزه اجتماعی باعث می‏شود تا آدمی به خیرخواهی برای جامعه‏ای که خود فردی از افراد آن است سوق یابد.
دریدبن حمة گوید:

(من اهل قبیله «غریه»ام که اگر گمراه و بدبخت و سرگردان شود من نیز به این بلایا گرفتار آیم و اگر به رشد و کمال و خوشبختی رسد گویی من نیز بدانها دست یافته‏ام. " 10 ") و مقنع کندی گوید:
و انّ‏الذی بینی و بین بنی أبی و بین بنی عمّی لمختلف جدّا فان اکلوا لحمی وَ فرتُ لحومهم و ان هدموا مجدی بنیتُ لهم مجدا و ان ضیّعوا غیبی حفظتُ غیوبهم و ان هم هووا غیّی هویتُ لهم رشدا
بین من و فرزندان پدرم و پسرعموهایم اختلاف شدید است. اگر مرا تکه‏تکه کنند و بخورند من گوشت بدن آنها را زیادت کنم و اگر مقام و مجد مرا ویران کنند من برای آنان مجد و بزرگی فراهم کنم و اگر غیبت من نموده و ناسزا گویند من حفظ‏الغیب آنان کنم و اگر آنان هلاکت و سقوط مرا بخواهند من هدایت و سعادت آنها را می‏خواهم. " 11 ")

این انگیزه‏ها باعث ایجاد دو دسته خصایص «روابط اجتماعی» و «روابط خانوادگی» در افراد می‏گردد. تجلّی خصوصیات مربوط به روابط اجتماعی در افراد عبارت است از رفتار خوب با مردم، جود و احسان، تعاون و همکاری، اتحاد و همبستگی، امر به معروف و نهی از منکر، عفو و ایثار و... تجلی خصوصیات مربوط به روابط خانوادگی در افراد عبارت است از نیکی به والدین و خویشاوندان، حُسن معاشرت همسران با یکدیگر، سرپرستی خانواده و پرداخت نفقه به آنها و...
وقف به عنوان یک پدیده اجتماعی در حقیقت بر هر دو دسته روابط اجتماعی و روابط خانوادگیِ واقف تأثیر مثبت می‏گذارد.

خداوند با بذل توجه به انگیزه اجتماعی، مردم را به زندگی براساس تعاون در راه خیر عام دعوت می‏نماید و می‏فرماید: «و تعاونوا علی‏البرّ والتقوی و لاتعاونوا علی‏الاثم والعدوان» و ترتیب این تعاون جمعی را به حسب ترتیب اقوام و بستگان قرار داده است تا اینکه بر بهترین پایه‏ها استوار باشد «و وصّینا الانسان بوالدیه احسانا حملته امّه کرها و وضعته کرها» سپس دایره عواطف اجتماعی را گسترش و وسعت داده و مؤمنان را به توجه به ناتوانان و ایتام و مساکین و همسایگان و غیره دعوت کرده، همه این امور را عبادت دانسته می‏فرماید:
«وَاعْبُدُوااللّه‏َ وَ لاتشرکُوا به شیْئا وَ بِالوالِدَیْنِ اِحسانا وَ بِذیِ الْقُربی وَالیَتامی وَالْمَساکینِ وَالْجار ذِی‏الْقربی وَالْجارِالجُنبِ وَالصّاحِبِ بِالجَنْبِ وَ ابْنِ‏السّبیل وَ ما مَلَکَتْ اَیمانُکُم اَنَ‏اللّه‏َ لایُحبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُورا.» (نساء،36)
خدای یکتا را بپرستید و چیزی را بر او شریک قرار ندهید و نسبت به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه بیگانه و دوستان موافق و رهگذران و بندگان و کسانی که زیردست شمایند، در حق همه نیکی و مهربانی کنید که خداوند مردم خودپسند و متکبّر را دوست ندارد)
و این انگیزه تا جایی گسترش می‏یابد که می‏فرماید «انّما المؤمنون اخوه» و حتی شامل مهربانی با حیوانات نیز می‏شود.

عینی‏ترین مصداق عمل به این آیه و سایر آیات مشابه را می‏توان در «وقف» مشاهده نمود. تاکنون هیچ وقفنامه‏ای یافت نشده که به نحوی از انحا یکی از موارد مطروحه در آیه یاد شده را جهت کمک و احسان تعیین ننموده باشد. این وقفنامه‏ها علاوه بر اینکه خود مدارکی دال بر حقانیت دین مبین اسلام ـ به عنوان عالی‏ترین اندیشه ـ در خدمت رفاه و خوشبختی انسانهایند، سندی جامع بر واقع‏نگری اسلام در درک فطرت و نیاز بشری به‏شمار می‏آیند.

بد نیست به اختصار نگاهی به پاره‏ای از این وقفنامه‏ها بیفکنیم:
1ـ «... در هر شب نقدا تسلیم شصت نفر از شیعیان اثنی‏عشریه ظاهرالاحتیاج سوای چهل‏ویک نفر مقرّری هر شب نمایند که از آن وجه افطار کنند...»
(از وقفنامه مدرسه سلطانی اصفهان)
2ـ «... صرف صلحا و علماء سکان آنجا و خدمت از اماکن شریفه شود...» (از وقفنامه مدرسه نوزیه اصفهان)
3ـ «.. و دو ثلث، صرف مصیبت حضرت ابی‏عبداللّه‏ و یک ثلث دیگر صرف خیرات مطلقه..» (از وقفنامه حاج‏رضا گوگدی در گلپایگان)
4ـ در قریه مجومرد یزد جزو مصارف وقف «پاپوش برای زوّار» و آش و نان فقرا و تعمیر پل و ایجاد راه و مخارج مکتب اطفال فقیر و دستمزد معلم آنان معین شده است. " 12 ".
بدین‏لحاظ پدیده وقف به عنوان یک سنت و سیره نبوی دارای حیطه وسیعی از فعالیت و اقدام می‏باشد تا جایی که اگر به درستی در جامعه عمل و اجرا شود، هیچ‏گاه در جامعه اسلامی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی و آموزشی، فرهنگی روبه‏رو نخواهیم شد. با وجود این پدیده وقف در زمینه انگیزه اجتماعی اولاً توانسته است عواطف و نیازهای اجتماعی واقفین را برآورده سازد، ثانیا وسیله‏ای دائمی برای تعدیل امتیازهای طبقاتی فراهم نماید و ثالثا پدیده زیانبار فقر را تا حد ممکن در جامعه ریشه‏کن نماید.

انگیزه احترام و جلب محبت
یکی از انگیزه هایی که باعث می‏شود فرد نحوه خاصی از رفتار را بروز دهد، انگیزه جلب احترام و محبت دیگران است. وجهه و احترام نوعی سلوک و رفتار است که انتظار می‏رود دیگران در حضور شخص نشان دهند؛ از قبیل حرمت یا بی‏حرمتی، رسمیت یا صمیمیت، مدارا یا صراحت. " 13 " مردم در سراسر زندگی خود طالب و جویای وجهه اجتماعی هستند و از طرق گونه‏گون همچون کسب و شغل پُر درآمد، حسن رفتار و اخلاق در برخورد با مردم، کسب مدارج بالای تحصیلی و غیره در جهت ارضای این انگیزه می‏کوشند. پدیده وقف را نیز می‏توان با همین دید توجیه و تبیین نمود. واقف با این عمل خود در عین اینکه وجهه و احترام اجتماعی دنیوی کسب می‏کند، به سعادتی اخروی نیز دست می‏یابد. به دیگر سخن، وقف نمودن مال یا دارایی یکی از بهترین طرق کسب وجهه و احترام اجتماعی است.

نکته مهمی که باعث ارزشمندی وقف می‏گردد انتخاب طریقه صحیح ارضای نیاز احترام و جلب محبت دیگران است. قرآن در مورد کسانی که برای کسب احترام و اثبات برتری خود به رفتارهای بیهوده دست می‏زنند می‏فرماید: «الهیکم‏التکاثر حتی زرتم‏المقابر» (بسیاری اموال و فرزندان شما را غافل داشته است تا آنجا که به ملاقات قبور روید) و بدین‏سان در پی جلب احترام اجتماعی، به بسیاری مال و فرزندان خود فخر می‏نمایند تا جائی که یهودیان می‏گفتند:
«ان‏اللّه‏ فقیر و نحن اغنیاء»
(آل‏عمران، 181)
خداوند در جایی دیگر می‏فرماید:
«اِعْلَموْا اَنَّما الْحَیوة الدُّنیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینة وَ تَفاخُرٌ بَیْنکُمْ و تکاثُرٌ فیِ‏الْاَموالِ وَالْاَوْلادِ...»
(حدید، آیه 20)
(بدانید که زندگانی دنیا در حقیقت بازیچه است و لهو و عیاشی و آرایش و تفاخر و خودستایی با یکدیگر و حرص و زیاد کردن مال و فرزندان و...)
خداوند در قرآن برای کسب وجهه و احترام اجتماعی انسانها را اندرز می‏دهد و می‏فرماید:
«اَلْمالُ والْبَنُونَ زینَةُ الحَیوة الدُّنیا والباقِیاتُ الصالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِکَ ثَوابا وَ خَیرٌ اَمَلاً»
(کهف، 46)
(مال و فرزندان زینت زندگی دنیا هستند و لیکن اعمال صالح که تا قیامت باقی است نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت آن نیکوتر است.)
قرآن از مال و فرزندان صالح به عنوان زینتهای حلال نام‏می‏برد، ولی آنچه شایسته یک مؤمن واقعی است بهره‏برداری‏از این زینتها در جهت عمل صالح ـ مثل وقف ـ برای دستیابی به سعادت آن جهان و رضایت خداوند است:
«امِنوُا بِاللّه‏ وَ رَسُولِه وَاَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَکُمْ مَسْتَخلَفینَ فیهِ فَاّلَذینَ امَنوُا مِنْکُم وَاَنْفقُوا لَهُمْ اَجرٌ کَبیرٌ»
(حدید، 7)
(ای بندگان به خدا و رسول او ایمان آرید و از آنچه شما را در آن وارث گذشتگان گردانید به راه خدا انفاق کنید پس برای کسانی از شما که ایمان آورده و انفاق کردند پاداشی بزرگ خواهد بود.)
بدین‏لحاظ می‏توان عنوان نمود که وقف ـ به عنوان یک عمل صالح ـ بهترین راه کسب احترام و محبت اجتماعی است؛ چرا که
اولاً واقف به آرامش روحی می‏رسد؛ زیرا می‏داند که با وقف کردن مال خود ثوابی را کسب کرده و از گناهی اجتناب نموده است.
ثانیا، واقف دین خود را به اجتماع ادا کرده و به ندای بزرگان دین و استغاثه نیازمندان پاسخ مثبت داده است.
ثالثا، نیازهای عاطفی خود را برطرف نموده و آینده روشن و ثابتی را برای فرزندان خود پی‏ریزی کرده است.
رابعا، از طریق وقف، محبت مردم را ـ چه قبل و چه بعد از فوت ـ به سوی خود جلب کرده و خود را از درد تنهایی و غربت نجات داده است. " 14 ".

انگیزه خودیابی یا تحقق خویشتن
یکی از مهمترین و اساسی‏ترین انگیزه‏های آدمی که در رأس هِرَم نیازهای «مزلو» قرار دارد، و نیاز انسان به تعالی و ترقی، حقیقت‏جویی و کمال و گرایش به خیر و زیبایی است. زمانی که همه نیازهای آدمی به نحوی برآورده گردید، نیاز به کمال بار دیگر او را به تکاپو و فعالیت وا می‏دارد. گویا آدمی همیشه در جستجوی مرحله و مرتبه‏ای بالاتر است تا به حدّ اقناع برسد. این نیاز گاهی باعث می‏گردد که سایر نیازها نادیده گرفته شده و تحت‏الشعاع قرار گیرند. مولانا درباره سیر تکامل حیات آدمی می‏سراید:

فردی که به این مرحله از تکامل در حیات خود رسیده است، دیگر انگیزه‏های ابتدایی، شخصیت وی را تحت‏الشعاع قرار نمی‏هد. وی به بینش و ادراکی قوی از موقعیت خود در رابطه با جهان و خالق آن رسیده است. در این مرحله همه‏چیز یکسره پوچ و بیهوده می‏نماید و فقط دستیابی به نیکی امری مهم و ارزشمند است. کمال آدمی در نیکی نمودن به خویشاوندان و جامعه ـ از جمله از طریق وقف ـ است. قرآن می‏فرماید:
«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتی تُنْفِقُوا مِما تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَی‏ءٍ فَاِنَ‏اللّه‏ بِه علیم»
(آل‏عمران، 92)
(هرگز به مقام نیکی نمی‏رسید مگر از آنچه دوست می‏دارید انفاق کنید. پس به راستی خدا بسی بدان دانا است.)
کلمه «نیکی» نشاندهنده دستیابی آدمی به کمال و ارضای نیاز تحقق خویشتن است. مرحوم آیت‏اللّه‏ طالقانی (ره) در تفسیر گرانقدر پرتوی از قرآن در توضیح و تفسیر این آیه می‏گوید:
مفهوم انفاق ـ با نظر به ریشه لغوی آن ـ از دلبستگی به خود و علائق خود بازشدن و راه نهایی ـ نفق ـ به‏سوی دیگران گشودن است. برای انسان آگاه، در هر انفاقی این رهایی و اوجگیری و وسعت‏یابی مشهود است و هرچه بیشتر موردنیاز باشد و کار و کوشش بیشتری برای فراآوردنش شده باشد دلبستگی و محبوبیت بیشتری دارد و هرچه محبوبتر باشد انفاق آن تکان‏دهنده‏تر و رهاکننده‏تر است. پس آن‏که محبوب و دلبستگی و کوشش و محبوب قابل انفاق ندارد و آن که یکسره مجذوب رشته‏های مالی و محکوم علاقه‏های آن است جاذبه و انگیزه تکاملی ندارد.
وی همچنین معتقد است که جاذبه و انگیزه تکاملی انسان از طریق انفاق ـ و یکی از مصادیق بارز آن یعنی وقف ـ است که انسان را به «مقام» خلافت در زمین و مالکیت الهی و حقیقتی می‏رساند. " 15 ".

با توجه به سخنان آیت‏اللّه‏ طالقانی، اولاً یک انسان آگاه ـواقف ـ با وقف اموال خود به یک رهایی و وسعت نظر و اندیشه دست می‏یابد. ثانیا، هرچه فرد بیشتر اموال و دارایی خود را که مایه دلگرمی و دلبستگی اوست وقف نماید این وقف تکان‏دهنده‏تر است و انسان را بیشتر به کمال می‏رساند، ثالثا، آن که کمتر به انفاق (وقف) مال و دارایی می‏پردازد؛ در حالی‏که استطاعت و قدرت این انفاق را دارد فاقد انگیزه تکاملی و تحقق شخصیت خود است.

در نتیجه وقف اموال و دارایی یکی از بهترین طرق ارضای انگیزه خودیابی است؛ چرا که
1ـ نیازهای عالی انسان رشد و نموّی است که در واپسین مراحل کمال قرار دارد و در نتیجه واقف کسی است که از لحاظ نیازها به عالیترین مرحله شخصیت وجودی خود دست یافته است.
2ـ اشباع نیازهای عالی آثاری را در انسان پدید می‏آورد که به افزایش نیک‏بختی عمیق او منجر می‏شود؛ همچون احساس قرب به خداوند و محبت به او و فنا در او.
3ـ سرانجام، اشباع نیازهای عالی برای ایجاد شخصیت والای انسان مناسبتر است و بهترین وسیله اشباع این نیازها وقف اموال و دارایی است.
ذکر این انگیزه‏ها جهت تعیین علل واقعی وقف، بدین‏معنا نیست که محرکهای آدمی فقط در این انگیزه‏ها خلاصه می‏شود؛ بلکه ما می‏توانیم در این خصوص محرکها، تمایلات و انفعالات رفتاری دیگر را نیز ذکر نماییم. امام محمد غزالی که خود از پرورش‏یافتگان مدارس وقفی است، انگیزه‏ها و محرّکهای رفتار آدمی را به این‏نحو تقسیم‏بندی نموده است.
1ـ تقسیم محرّکهای درونی برحسب طبیعت اخلاقی انسان که شامل چهار تمایل بهیمی، سبعی، شیطانی و ربانی است.
2ـ تقسیم محرّکهای درونی، براساس توجه به حُبّ بقا در موجود زنده که شامل سه تمایل: فردی، اجتماعی و عالی است.
3ـ تقسیم محرّکهال درونی براساس نگرش به مقصد و هدف که شامل دو تمایل: دینی و هوی و هوس است. " 16 ".

با توجه به تقسیم‏بندی غزالی ما می‏توانیم وقف را از لحاظ محرک درونی واقفین توجیه و تبیین نماییم؛ فی‏المثل محرّک آدمی در وقف اموال و دارایی برحسب طبیعت اخلاقی انسان جزو تمایلات ربّانی آدمی است؛ در حالی‏که محرّک آدمی در وقف اموال برحسب توجه به بقا می‏تواند جزو هر سه دسته تمایل فردی، اجتماعی و عالی واقفین باشد و این‏همه در حالی است که محرک واقف براساس نگرش به مقصد و هدف جزو تمایلات و انگیزه‏های دینی است.

خلاصه
بررسی ما با توجه به این حدیث صورت پذیرفت که «انما الاعمال بالنیات» و بدین‏دلیل کالبدشکافی روانی وقف را معادل نیت‏شناسی دانستیم. بررسی انگیزه‏های آدمی و ارتباط آن با نیّات واقفین در این زمینه صورت پذیرفت که اصل مسلم عمل اسلامی عبارت است از: شناسایی نیت عمل‏کننده. آیات، احادیث و روایات متعدد و متواتر درباره نیت‏شناسی ضرورت چنین تحلیلی را توجیه می‏نماید. نیت امری مستور و ذهنی و نامرئی است و کشف نیات کار ساده‏ای نیست و جز خداوند متعال کسی نمی‏داند که در دل انسانها چه می‏گذرد؛ لیکن از روی اعمال افراد گاهی می‏توان به نیّات آنها پی برد. به همین‏دلیل منکر انگیزه‏های منفی افراد در وقف نمودن مال نیستیم. تاریخ اقتصادی و سیاسی این سرزمین گواه براین مطلب است که بسیاری از افراد به دلایل اقتصادی و سیاسی اموال خود را وقف نموده‏اند، که این تحقیقی جامع و جداگانه می‏طلبد.

باری به همراه هر عمل صالح نیت خوبی وجود دارد و از روی اعمال صالح می‏توان به نیات پاک افراد آگاهی یافت. پیامبر گرامی اسلام (ص) می‏فرمایند: «نیة‏المومن خیر من عمله و نیة‏الکافر شر من عمله و کل عامل یعمل علی نیّته» (نیت مومن بهتر از کردارش و نیت کافر بدتر از عملش است و هر عاملی عمل کند بر نیّتی که دارد) و انسان در مقابل کارهای خود پاداش شایسته دریافت می‏کند «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره» و «من عمل صالحا من ذکرا وانثی و هو مومن فلنحیینه حیاة طیبة» و در جایی دیگر نتیجه عمل صالح را مایه رسیدن به پایگاه رفیع می‏داند:«فضلّ‏اللّه‏ المجاهدین باموالهم وانفسهم علی‏القاعدین درجة».

به امید آنکه انگیزه و نیّات ما در اعمال و رفتارهای اجتماعی و فردی، انگیزه‏های خدایی و کمال‏جویانه و قرب و رضای الهی باشد.

پى‏نوشت‏ها:
1- دکتر عظیمی، سیروس، روان‏شناسی عمومی، تهران، انتشارات دهخدا، 1348، ص30
2- بنیاد انتقال به تعلیم و تربیت اسلامی، ذکر، دفتر شماره 5، ص94
3- بنیاد انتقال به تعلیم و تربیت اسلامی، ذکر، دفتر شماره 7، ص160
4- دورانت، ویل، لذات فلسفه، ترجمه دکتر عباس زریاب خوئی
5- احمدی علون‏آبادی، احمد، مقدمه‏ای بر مشاوره و روان‏درمانی، اصفهان، نشر جمعه، 1363، ص85
6- پال هرسی و بلانچارد، کنث، مدیریت رفتار سازمانی، دکتر علی علاقه‏بند (مترجم)، تهران، امیرکبیر، ص18
7- طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، جلد سوم
8- عبدالعظیم، علی، فلسفه شناخت در قرآن کریم، سیدصادق سجادی (مترجم)، ص130
9- منبع شماره 6، ص37
10- منبع شماره 8، ص149
11- منبع شماره 8، ص149
12- سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان، انتشارات اوقاف اصفهان، 1346، ص371
13- منبع شماره 6، ص39
14- دکتر الکبیسی، محمد عبید، احکام وقف در شریعت اسلام، صادقی گلدر (مترجم)، انتشارات اوقاف مازندران، ص113ـ112
15- منبع شماره 7
16- حجتی، محمدباقر، روان‏شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، ص62