حم؛ و الكتاب المبين؛ إنا انزلناه فی ليلة مباركة إنا كنا منذرين؛ فيها يفرق كل امرٍ حكيم؛ امراً من عندنا إنا كنا مرسلين؛ رحمة من ربك إنه هم السميع العليم. حا، ميم؛ سوگند به اين كتاب روشنگر؛ ما آن را در مبارك شبی نازل كرديم. ما بيم دهنده بوده‌ايم؛ در آن شب هر فرمانی بر حسب حكمت صادر می‌شود؛ فرمانی از جانب ما و ما همواره فرستنده آن بوده‌ايم؛ رحمتی از جانب پروردگارت و هر آينه او شنوا و داناست».


اين‌ها آياتی از سور‌ه‌ی دخان هستند؛ اين سوره بدان علت كه كلمه‌ی «دخان» در آن آمده است، دخان ناميده شده است و از سوره‌هايی است كه در شب قدر می‌خوانند. اين آيات ابتدايی، آشكارا نشان می‌دهد كه سوره به‌طور مشخص به موضوع «ليلةالقدر» می‌پردازد. بنابراين بهتر است كه ما نيز درباره‌ی همين موضوع صحبت كنيم؛ هرچند كه موضوع پيچيده‌ای است و در ميان مسلمانان جزو اسرار به‌شمار می‌آيد.


اين سوره مفهوم «ليلةالقدر» را روشن می‌كند؛ معنايی كه با مفهوم شايع و رايج آن متفاوت است. چرا كه می‌فرمايد: «ما قرآن را در شبی مبارك نازل كرديم» و در سوره‌ی «إنا انزلناه فی ليلةالقدر» بر اين تأكيد شده كه قرآن در شب قدر نازل شده است. بنابراين «شب مبارك» همان شب قدر است كه قرآن در آن شب نازل شده است.






اين آيه‌ها چنين معنايی برای شب قدر تفسير می‌كنند: شب قدر، همان شب نزول قرآن است؛ در قرآن هر چيزی روشن شده و حلال و حرام و صحيح و فاسد و نيز حقايق شرعی توضيح داده شده است. همچنين تعريف همه‌ی ارزشهای غيبی و مفاهيم تعاليم آسمانی آمده است.


«إنا انزلناه فی ليلة مباركة إنا كنا منذرين»؛ اين جمله [از نظر نحوی] حال است برای جمله‌ی پيشين و معنايش اين است كه ما قرآن را در شب قدر نازل كرده‌ايم، در شبی مبارك، در حالی كه ما در آن شب بيم‌دهنده بوديم؛ يعنی بر آن بوديم كه انذار دهيم و در صدد خلق و تكوين نبوديم. اين بدان معناست كه بر آن بوديم آنچه را جايز نيست و همچنين محرمات را تشريع كنيم.


«فيها يفرق كل أمر حكيم»؛ همه‌ی امور محكم و ثابت را در اين شب توضيح می‌دهند. اين امر محكم چيست؟ «أمراً من عندنا إنا كنا مرسلين» همچنين اين جمله‌ حال است برای جمله پيشين؛ يعنی در حالی كه ما فرستاده بوديم و در صدد فرستادن تعاليم دينی و احكام اسلامی، اين امور محكم را می‌فرستاديم.


خلاصه‌ی معنای آيات اين است كه: ما در حال انذار و در حال فرستادن رسولان و در حال رحمت از سوی خدا، قرآن كريم را در شب مبارك نازل كرديم. پس شب قدر همان شب مبارك است. در حقيقت شب توضيح ابعاد هر چيزی است. شب نزول قرآن يا به تعبير امروزی، شب قانون. بنابراين هنگامی كه مسلمانان شب قدر را گرامی می‌دارند، در حقيقت خاطرات عزيزترين شب از شب‌های تاريخ خود را گرامی می‌دارند؛ شبی كه قرآن كريم در آن نازل شده و همه چيز برای امت تعريف شده و راه برای او تبيين شده است.


زمانی كه اين شب را گرامی می‌داريم در حقيقت با اين شب تجديد عهد می‌كنيم و در برابر خويش، تصوير جديدی از نزول قرآن قرار می‌دهيم تا گذشته‌ی خويش را محاسبه و بررسی كنيم و راه و تصميم آينده را برگيريم.


در رواياتی كه از رسول خدا(ص) نقل شده، آمده است كه شب قدر تا روز قيامت در اين امت باقی است. معنی احاديث اين است كه شب قدر معنای ديگری غير از مفهوم نزول قرآن نيز دارد. قرآن در شب قدر نازل شده اما در اين شب مبارك چيز ديگری نيز وجود دارد.


آن چيز، چيست ای كسانی كه اين شب را گرامی می‌داريد و به آن ايمان داريد؟ در اين شب مبارك چه چيز نازل شده است؟







به اعتقاد من، معنی شب قدر، به‌شدت با مفهوم روزه در ماه رمضان مرتبط است. ملاحظه می‌كنيم كه روزه، آماده‌سازی انسان روزه‌دار است برای اينكه در درجه‌ی اول حجاب را از برابر ديدگان عقل بردارد؛ پس سبب می‌شود كه او ببيند و فكر كند و بياموزد و بيشتر از روزهايی كه زياد غذا می‌‌‌خورد، بفهمد. از سوی ديگر روزه انسان را نسبت به دردهای ديگران حساس می‌كند و اين‌گونه عاطفه‌ی او را حساس‌تر و فراگيرتر می‌كند.


سوم اين‌كه روزه، نوعی آمادگی و پايداری در خود انسان است؛ چرا كه او در برابر خواهش‌ها و وسوسه‌ها و سختی‌ها می‌ايستد و در نتيجه صبر او افزون می‌شود و صبر با روزه رابطه‌ای ژرف دارد. در آيه‌ی كريمه می‌فرمايد: «و استعيينوا بالصبر و الصلاة»؛ معنای صبر در احاديث همان روزه است.


ملاحظه می‌كنيم كه روزه به انسان روزه‌دار سه ويژگی می‌بخشد: فهم بيشتر، احساس بيشتر و صبر بيشتر. اين عناصر سه‌گانه، در حقيقت وسايلی است تا آدمی برای آينده‌ی خويش و تعيين سرنوشت خود، تصميم بگيرد. پس انسانی كه روزه می‌گيرد، در نتيجه‌ی روزه‌ی خود، نگرشی واضح‌تر دارد و دردهای جامعه را بيشتر حس می‌كند و صبر او برای ادامه‌ی راه، افزون‌ می‌شود. اين انسان، كسی است كه می‌تواند تصميم بگيرد و راهی برای آينده‌ی خويش ترسيم كند و سرنوشت خويش را از خلال اين تصميم مشخص كند.


بنابراين، ماه رمضان، دوره‌ی آموزشی است كه سرنوشت انسان را مشخص می‌كند و معنايش اين است كه سرنوشت او طی سال آينده بر اساس چارچوبی كه در ماه رمضان طراحی می‌شود، در قلب مؤمن و در آن درجه‌ای كه مؤمن بدان می‌رسد، شكل می‌گيرد. اين بدان معنی است كه ماه رمضان ماه آموزش است و در نتيجه، ايام قدر آن هنگام كه آدمی به اين دوره‌ی آموزشی می‌رسد، به درجه‌ی كاملی رسيده است.


اين درجه به طبيعت حال در دهه‌ی آخر ماه رمضان قرار دارد و بنابراين بسياری از روايات تأكيد دارد كه شب قدر يكی از شب‌های دهه‌ی آخر ماه رمضان است. در برخی از روايات آمده است كه هر انسانی شب قدری دارد كه با شب قدر انسان ديگر تفاوت دارد و اين معنا كاملاً بر مفهومی كه از ارتباط ميان شب قدر و روزه برگرفتيم، منطبق است.


معنای ديگری نيز وجود دارد كه با مفهوم دعا مرتبط است. هنگامی كه آيات روزه را در ماه رمضان ملاحظه می‌كنيم، درمی‌يابيم كه قرآن كريم، آيه‌ی دعا را ضمن آيات روزه قرار داده است: «و إذا سألك عبادی عنی فإنّی قريب اجيب دعوة الداع إذا دعان». اين آيه در وسط آيات روزه است؛ بنابراين آشكارا ميان دعا، استجابت دعا و روزه، ارتباط وجود دارد.






طبيعی است انسانی كه نگرشی واضح‌تر و شعور و احساس بيشتری دارد و در نتيجه عقل و قلب او به نور ايمان، نورانی است، به خدا نزديك‌تر است و دعای او مستجاب. بی‌شك دعا تأثيری شگرف در سرنوشت انسان و در تصميم برای اين سرنوشت دارد. بنابراين ماه رمضان، زمان استجابت دعاست و دعا در اين حالت، حال صفای قلب، حال دوری آدمی از كينه‌ها، حال نگرش انسان و احساس و صبر او است.




در اين حالت است كه شرايط دعا، مهيا و فراهم است و دعای آدمی مستجاب؛ در نتيجه ماه رمضان ما در سرنوشت ما تأثير می‌گذارد. همچنين اين معنی بر معنای دوم منطبق است؛ بدين اعتبار كه رسيدن آدمی به درجه‌ای عالی از مقام استجابت دعا، عادتاً در دهه‌ی آخر است؛ چرا كه زمانی طولانیاز روزه گذشته است. بدين ترتيب به معنای جديدی برای شب قدر می‌رسيم كه در اين امت استمرار دارد. شايد كه شب قدر، معنای ديگری نيز داشته باشد كه خدا از آن مطلع است.




و السلام عليكم و رحمةالله و بركاته

متن زير سخنرانی منتشر نشده‌ای است از مجموعه‌ی "أحاديث السَحر" كه امام موسی صدر در سال‌های 1975 تا 1977 در راديوی رسمی لبنان ايراد كرده است.