رمضان؛ ماه خودسازي

محمد جواد مُهري


خودسازي از خودشناسي آغاز مي‏شود. نخست بايد خود را شناخت تا بتوان خود را ساخت؛ چرا كه با خودشناسي، خداشناسي تحقّق مي‏يابد و اگر خدا را شناختيم، خود را ساخته‏ايم.

در آغاز بايد ديد چرا پديد آمده‏ايم؟ و هدف از پيدايش و خلقت ما چيست؟ خداوند در قرآن كريم تصريح كرده‏است كه: "و ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ ليعبدون؛ من جن و انس را نيافريدم، جز براي اين كه عبادت كنند".

در تفاسير زيادي "ليعبدون" به معناي "ليعرفون" آمده‏است؛ يعني هدف از خلقت شناخت است و گرنه عبادت فقط نماز و روزه و در سجاده نشستن و خدا را نيايش كردن نيست. نماز و روزه و ...، شعبه‏اي از عبادت است كه شايد از عبادت اجتماعي اهميتش كم‏تر باشد، زيرا در آن جا انسان فقط به خود مي‏انديشد، و عبادت در معناي گسترده‏تر با ديگران و به ديگران انديشيدن است.

عبادت، دردشناسي و دردزدايي است. عبادت، در جمع زيستن و براي جمع زيستن است.
اين كه عبادت بيش‏تر به صورت جمعي مطرح مي‏شود و بر مسجد و جمعه و جماعت تأكيد مي‏شود، براي اين است كه شناخت انسان به خويش منحصر نشود و به ديگران نيز سرايت كند. ما آفريده نشده‏ايم كه تنها گليم خود را از آب بيرون بكشيم بلكه بايد در متن قرار بگيريم نه در حاشيه. در جمع زندگي كنيم نه در دير. به فكر چاره‏جويي از ديگران باشيم نه تنها چاره‏جويي از خويشتن.
به هرحال، بحث ما درباره شناخت نيست كه بحثي است طولاني و از آن مي‏گذريم. اما آن‏چه گفتني است، اين است كه انسان چگونه بايد خود را بسازد و چگونه بايد خود را آماده كند تا انساني الهي گردد؛ تا قابليت خليفة اللّه شدن پيدا كند.

خودسازي به اين است كه منش خود را به گونه‏اي تغيير دهيم كه پروردگار مي‏خواهد، و به عبارت ديگر: اگر هم طبيعت ما مايل به تكبر و خودخواهي است، بايد نفس خويشتن را چنان رياضت دهيم كه از فراز كبر و نخوت فرودآيد و به تواضع و فروتني گرايد.

اگر طبيعت ما، به بخل تمايل بيش‏تري دارد، چون اين صفت مورد نكوهش خداوند و تمام پيامبران و اوليا و خردمندان مي‏باشد، پس بايد از آن دست برداشت و سخاوت‏مند شد. خلاصه بايد صفات سلبيه (منفي) را از قلب زدود، چنان كه صفات ثبوتيه را چون جامه‏اي تميز و زيبا در بر كرد.
بايد قلب را از آن چه در نظر مولا و پروردگارمان ناخوشايند و مكروه است، پاك كرد و بايد تمام اعضا و جوارح را در راه رضايش به كار گرفت.

خويشتن را بايد با حلم و بردباري عادت داد كه درجه و مقام آدمي را والا كند و در ميان مردم مايه شرف و عزت باشد و با نيكان و بزرگان هم صحبت شود و از هرچه مايه پستي و تن‏پروري و تنبلي است دور سازد و آن چه كه انسان را به خدايش نزديك و مقرب مي‏كند، به آن سوي سوق دهد و عاقبت خير و نيك فرجامي، ثمره و نتيجه‏اش باشد.
بايد به عفّت و پاكدامني روي آورد و از آن‏چه مايه نفرت و خجلت باشد و شخصيّت انسان را لكّه‏دار و ننگ بار سازد، دوري جست.

بايد صبر را پيشه خود ساخت تا به يقين و رضا برسد و تسليم در برابر اوامر حق باشد و تنگناها و محنت‏ها و رنج‏ها و سختي‏ها و تنگدستي‏ها و رويدادهاي تلخ روزگار، او را از پاي درنياورد.
بايد به سوي تكامل عقل و روح گام برداشت و با تكيه بر دو بال تقوا و عمل، به اوج عزّت و عظمت و خداخواهي رسيد.

بايد در مقابل لذّات زودگذر دنيايي به سلاح تقوا، ورع، پارسايي و زهد مسلح شد تا رستگار شويم و به بهشت رضوان نايل آييم كه: "و رضوانٌ من الله اكبر".
بايد آن چنان بر خويشتن مسلّط بود و نفس سركش را مهار كرد كه نه مدح و درود ديگران و نه فحش و ناسزاي آنها در روحيه فولادين و باصلابتش تأثير گذارد.
بايد خود نگهدار بود از آن‏چه نارضايتي حق در بردارد، نه آن‏چه خويشتن بخواهد يا نخواهد كه در برابر امر مولا خودي نيست كه مطرح باشد.

بايد از شرّ و بدي و رذايل اخلاقي و عادت‏هاي ناپسند و منش‏هاي زشت و كارهاي قبيح، دور شد چنان‏كه به خيرخواهي و راست‏گويي و امانت و فضيلت و اخلاق نيكو و خصال پسنديده، متخلّق شد.
بايد به فكر امروز و فرداي خود بود و براي فردا كه ديرهم نيست آماده شد و براي جهان جاويدان و ابدي، توشه برداشت.

بايد با استقامت و پايداري، نه از حوادث و رويدادهاي تلخ ترسيد و نه از ملامت ملامت كنندگان و سرزنش نادانان، خم به ابرو آورد، بلكه فقط خدا را در نظر داشت و راه خدا را دنبال كرد و پيوسته از او خواست كه توفيق هدايت در صراط مستقيمش به وي بخشد: "إهدنا الصّراط المستقيم".
بايد محبّت، دوستي، همكاري، غم‏خواري، ايثار، گذشت، بخشش و نرمش را جاي‏گزين نفرت، خشم، كينه، خودپسندي، خودمحوري، آز و تندخويي نمود.

بايد از زندگي ديگران عبرت گرفت، نه خود عبرت ديگران شد.
و ده‏ها بايد و نبايد در اين جا خودنمايي مي‏كند كه اگر انسان به فطرت و سرشت
خويش بنگرد، به آنها پي خواهدبرد، و ماه رمضان، هنگام آن است كه انسان را متوجه خويشتن كند و فطرت خفته‏اش را بيدار سازد و از راه تفكر و انديشيدن ـ كه برترين عبادت است ـ او را به خودسازي وادارد.
برادران ! خواهران !
ماه خدا فرا رسيده است؛ جا دارد كه بيش‏ترين استفاده را از آن بنماييم. نگذاريد ساعتي، بلكه لحظه‏اي از اين ماه مبارك به هدر رود. در اين ماه سرنوشت يك ساله، بلكه سرنوشت تمام عمر تعيين مي‏شود. هشيار باشيم، مبادا ساعتي بي‏انگيزه، بي‏توجّه و بي‏هدف بگذرد و از عيدي و جايزه الهي در روز عيد فطرـ خداي نخواسته‏ـ بي‏بهره و محروم بمانيم كه هيچ زياني از آن سخت‏تر و زيان‏بارتر نيست!

در روايت آمده است كه رسول خداـ صلي‏اللّه عليه و آله و سلم‏ـ قبل از ماه رمضان خطبه‏اي خواند و در آن خطبه فرمود:
"اي مردم! جبرئيل به ديدار من آمد و گفت: يا محمد! هركه نام تو را بشنود و بر تو صلوات نفرستد، از رحمت خدا دور باشد. يا محمد! هر كه ماه رمضان را دريابد و مورد مغفرت و آمرزش پروردگار قرار نگيرد و از دنيا برود، خداوند او را از رحمتش دور خواهد كرد. اي پيامبر آمين بگو. من هم آمين گفتم".1
در اين ماه خودسازي درهاي بهشت بر روي مؤمنان گشوده مي‏شود و درهاي جهنم بسته مي‏شود، نبايد كاري كرد كه در اثر آن كار، درهاي بهشت بر رويمان بسته و درهاي دوزخ گشوده شود.
در اين ماه پربركت ـ چنان كه از روايات استفاده مي شود ـ بهشت را زينت مي‏دهند و پاداش كارهاي خير و عبادت ها و راز و نيازها دوبرابر مي‏گردد.

رسول خداـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ فرمود:
"شهر رمضان شهراللّه عزو جل و هو شهر يضاعف اللّه فيه الحسنات و يمحو فيه السيئات، و هو شهر البركة، و هو شهرالإنابة، و هو شهر التوبة، و هو شهرالمغفرة، و هو شهرالعتق من النّار و الفوز بالجنّة.
ألا فاجتنبوا فيه كلّ حرام و اكثروا فيه من تلاوة القرآن و سلوا فيه حوائجكم و اشتغلوا فيه بذكر ربّكم و لا يكوننّ شهر رمضان عندكم كغيره من الشهور فان له عنداللّه حرمة و فضلاً علي سائر الشهور، و لايكوننّ شهر رمضان، يوم صومكم كيوم فطركم".2

ماه رمضان، ماه خداي ـ عزوجل ـ است كه در آن پاداش كارهاي نيك دوبرابر مي‏شود و گناهان زدوده مي‏شود.
ماه رمضان، ماه بركت و افزايش است.
ماه رمضان، ماه بازگشت و انابه است.
ماه رمضان، ماه توبه است.
ماه رمضان، ماه آمرزش گناهان و مغفرت است.
ماه رمضان، ماه آزادي و رهايي از جهنم و دست‏يابي به بهشت است.
پس اي مردم! در ماه رمضان از هر كار بد و حرامي دوري كنيد و در آن بسيار قرآن بخوانيد و تمام اوقاتش را به ياد و ذكر پروردگارتان مشغول شويد. مبادا ماه رمضان نزد شما مانند ديگر ماه‏ها باشد، چرا كه بر ديگر ماه‏ها حرمت و برتري دارد.

حضرت اميرالموًمنين ـ عليه‏السلام ـ مي‏فرمايد:
"عليكم في شهر رمضان بكثرة الإستغفار والدّعاء، فأما الدّعاء فيدفع البلاء عنكم و اما الإستغفار فتُمحي به ذنوبكم؛3
بر شما باد، در ماه رمضان، به بسيار دعاكردن و استغفارنمودن چرا كه دعا بلا را از شما دور مي‏سازد و استغفار، گناهانتان را مي‏زدايد".
به‏هر حال، ماه رمضان ماه خودسازي است و كم‏ترين خودسازي به اين است كه انسان خودي را براي خويشتن نشناسد و خدا را مالك خود بداند كه اگر چنين بود، خدا را خواهد شناخت و حق عبوديت پروردگار را ادا خواهد كرد و از هر چه رنگ ضد خدايي دارد، دور خواهد شد. خودسازي و جداشدن از تعلّقات و هواهاي نفساني، منشأ تمام كمالات و ملكات و فضائل انساني است و اگر كسي توانست خود را از تعلقات مادي برهاند، و به ظواهر زودگذر دنيا بي‏اعتنا باشد، بي‏گمان به خدا توجه خواهدكرد و به سوي تكامل روانه خواهد شد و اين بالاترين پيروزي و سرفرازي انسان است. خدا مي‏داند تمام مفاسد جهان و ظلم‏ها و تعدّي‏ها و تجاوزها و گردن كشي‏ها در اثر خودبيني و هواپرستي است، لذا در قرآن كريم همواره تزكيه و تربيت مقدّم بر تعليم وآموزش ذكرشده‏است و خودسازي؛ يعني تزكيه نفس و ماه‏رمضان ـ به حق ـ ماه تزكيه و تطهير نفس است.
پس بياييد باهم در اين ماه بزرگ آهنگ تقرب به خدا را بجوييم تا در درگاهش ره يابيم و در روز رستاخيز سفيد روي گرديم.

در پايان فرازي زيبا از نيايش‏هاي امام سجاد ـ سلام‏اللّه عليه‏ـ را يادآور مي‏شويم، باشد كه صحيفه سجاديه همواره الگوي ما در زندگي باشد:
"أللهمّ و أنت جعلت من صفايا تلك الوظائف، و خصائص تلك الفروض شهر رمضان، الّذي اختصصته من سائر الشهور و تخيرته من جميع الأزمنة و الدّهور، و آثرته علي كلّ أوقات السنة بما أنزلت فيه من القرآن والنور و ضاعفت فيه من الايمان، و فرضت فيه من الصّيام، و رغّبت فيه من القيام، و أجللت فيه من ليلة القدر التي هي خير من ألف شهر، ثمّ آثرتنا به علي سائر الأمم واصطفيتنا بفضله دون اهل الملل، فصمنا بأمرك نهاره، و قمنا بعونك ليله، متعرضين بصيامه و قيامه لما عرضتنا له من رحمتك و نسبتنا اليه من مثوبتك و أنت الملي بما رغب فيه اليك، الجواد بما سئلت من فضلك القريب الي من حاول قربك؛4

خداوندا! از كارهاي برگزيده و واجبات ويژه، ماه رمضان را قرار دادي؛ ماهي كه آن را از ميان ديگر ماه‏ها برگزيدي، و از ميان تمام زمان‏ها و روزگاران، آن را انتخاب نمودي، و بر جميع اوقات سال برتريش بخشيدي و انتخاب آن به دليل قرآن و نوري است كه در آن ماه فرو فرستادي، و ايمان را در آن دو برابر ساختي و روزه‏اش را واجب و شب زنده‏داري را براي عبادت در آن ترغيب فرمودي و شب قدر را كه از هزار شب برتر است در آن عظمت بخشيدي و گرامي داشتي، سپس ما را به وسيله آن ماه بر تمام امتها برگزيدي و به سبب فضيلتش ما را ـ نه ديگر پيروان اديان راـ برتري بخشيدي، پس به فرمان تو روزش را روزه مي‏داريم و به ياري تو شبش را به عبادت مي‏پردازيم، در حالي كه با صيام و قيامش، خويش را مشمول دعوتي كه ما را در معرض آن قرارداده‏اي، مي‏سازيم، و آن را سبب دريافت پاداش تو مي‏سازيم و تو برآن چه از درگاهت درخواست شود، توانايي و به آن چه كه از فضل و احسانت مسألت گردد بخشاينده‏اي و به كسي كه آهنگ تقرّب به تو جويد نزديكي".

آخرين سخن اين كه رسيدن اين ماه سراسر خير و بركت را به محضر مبارك وليّ الله الاعظم روحي و أرواح العالمين لتراب مقدمه الفداء، و محضر مقام معظّم رهبري و علماي بزرگ و تمام اقشار ملت شريف و سرفراز ايران اسلامي و عموم شيعيان جهان تبريك و تهنيت مي‏گوئيم و اميدواريم خداوند ما را توفيق عبادت خصوصا در اين ماه مبارك بخشد و مستوجب مغفرت و آمرزش درگاهش قرار دهد.


پاورقيها:
1 ) المقنعه، ص 308
2 ) فضائل الاشهر الثلاثة، ص95
3 ) وسائل الشيعة، ج7، ص220
4 ) دعاي 45، صحيفه سجاديه

منبع: نشريه پاسدار اسلام ، شماره 193